ପ୍ରବନ୍ଧାବଳୀ

ଶ୍ୟାମସୁନ୍ଦର ରାଜଗୁରୁ

ଅଗ୍ରଲେଖ

ଓଡ଼ିଆ ପ୍ରବନ୍ଧ ସାହିତ୍ୟର ସମୃଦ୍ଧ ପରମ୍ପରା ରହିଛି । ପ୍ରସାର ଅଭାବରୁ ସେ ପରମ୍ପରାର ଅବକ୍ଷୟ ଘଟୁଛି । ସେ ପରମ୍ପରାକୁ ପୁନର୍ଜୀବିତ କରାଇବା ସହ ସାମ୍ପ୍ରତିକ ସମୟ ସହ ଯୋଡ଼ିପାରିଲେ ବର୍ତ୍ତମାନର ପିଢ଼ି ଉପକୃତ ହୋଇପାରିବେ । ଅନେକ ସମ୍ପଦ ପାଣ୍ଡୁଲିପି ଆକାରରେ ରହିଯାଇଛି । କେତେକ ପୁସ୍ତକ ରୂପ ପାଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏବେ ବଜାରରେ ଉପଲବ୍ଧ ହେଉନାହିଁ । ସେହିପରି ଏକ ଦୁର୍ମୂଲ୍ୟ ପୁସ୍ତକ ହେଉଛି ‘ଶ୍ୟାମ ସୁନ୍ଦର ରାଜଗୁରୁଙ୍କ ‘ପ୍ରବନ୍ଧାବଳୀ’ । ଓଡ଼ିଶା ସାହିତ୍ୟ ଏକାଡ଼େମୀ ଏହି ବହିର ପ୍ରକାଶକ; ଯାହାର ପ୍ରଥମ ଓ ଦ୍ୱିତୀୟ ପ୍ରକାଶ ଯଥାକ୍ରମେ ୧୯୬୪ ଓ ୧୯୯୪ରେ ହୋଇଥିଲା. ଏବଂ ୨୦୧୯ରେ ଏହି ବହିର ତୃତୀୟ ପ୍ରକାଶ ହେବା ଖୁସିର କଥା ।

ଶ୍ୟାମସୁନ୍ଦର ରାଜଗୁରୁ (୧୮୬୬-୧୯୦୯) ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟ ଜଗତର ଜଣେ ଯଶସ୍ୱୀ ସ୍ରଷ୍ଟା । ସେ ଯେଉଁ କାଳ ଖଣ୍ଡରେ କ୍ରିୟାଶୀଳ ଥିଲେ: ତାହା ଭାଷା, ସାହିତ୍ୟ ଓ ସଂସ୍କୃତି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବେଶ୍ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ । ସେ ସମୟର ଚିନ୍ତା ଓ ଚେତନା ତାଙ୍କ ପ୍ରବନ୍ଧାବଳୀରେ ବେଶ୍ ପରିପୁଷ୍ଟ । ଓଡ଼ିଆ ଛନ୍ଦଠାରୁ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାର ଆଦର୍ଶ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ୨୨ଟି ପ୍ରବନ୍ଧରେ ସେ ବିଭିନ୍ନ ବିଷୟ ଉପରେ ଆଲୋଚନା କରିଛନ୍ତି । ସେ ବିଷୟଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରାସଙ୍ଗିକତା ଏବେ ମଧ୍ୟ ରହିଛି ।

ଶ୍ୟାମସୁନ୍ଦର ରାଜଗୁରୁଙ୍କ ‘ପ୍ରବନ୍ଧାବଳୀ’ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର ଏକ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ସଂକଳନ ଏବଂ ଏହାର ତୃତୀୟ ସଂସ୍କରଣ ଉଭୟ ସାଧାରଣ ପାଠକ ଓ ଗବେଷକଙ୍କ ପାଇଁ ଉପାଦେୟ ହେବ ବୋଲି ମୋ’ର ଆଶା ଓ ବିଶ୍ୱାସ ।

ଜୟନ୍ତୀ ରଥ

ସଚିବ

ଓଡ଼ିଶା ସାହିତ୍ୟ ଏକାଡେମୀ

ଅଗ୍ରଲେଖ

ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ଓ ସାହିତ୍ୟର ଅଭିବୃଦ୍ଧି ସାଧନ ଏବଂ ସାହିତ୍ୟରେ ଉଚ୍ଚମାନ ଓ ମୂଲ୍ୟବୋଧ ପ୍ରତିଷ୍ଠାର ଆଭିମୁଖ୍ୟ ନେଇ ଓଡ଼ିଶା ସାହିତ୍ୟ ଏକାଡେମୀ ପ୍ରକାଶନ ପରିଯୋଜନା ମାଧ୍ୟମରେ ବହୁ ମୂଲ୍ୟବାନ ଓ ଦୁଷ୍ପ୍ରାପ୍ୟ ପାଣ୍ଡୁଲିପିର ପୁନରୁଦ୍ଧାର କରି ସେଗୁଡ଼ିକର ସଙ୍କଳନ, ସମ୍ପାଦନା ଓ ପ୍ରକାଶନ ପାଇଁ ସକ୍ରିୟ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରି ଆସୁଅଛି । ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର ବିଭିନ୍ନ ବିଭାବଲମ୍ବୀ ଗ୍ରନ୍ଥ ବ୍ୟତୀତ ଅନେକ ଅନବଦ୍ୟ ସଂସ୍କୃତ ଗ୍ରନ୍ଥ, ଇଂରାଜୀ ଭାଷାରେ ରଚିତ ଉଚ୍ଚକୋଟୀର ଉଚ୍ଚାଙ୍ଗ ସାହିତ୍ୟର ଅନୁବାଦ ତଥା ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟ-ସଂସ୍କୃତି ଉପରେ ଆଧାରିତ କେତେକ ଗବେଷଣାଧର୍ମୀ ଇଂରାଜୀ ପୁସ୍ତକ ମଧ୍ୟ ଓଡ଼ିଶା ସାହିତ୍ୟ ଏକାଡେମୀଦ୍ୱାରା ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟ ଓ ସଂସ୍କୃତିକୁ ଋଦ୍ଧିମନ୍ତ କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ସଂସ୍କୃତ ଓ ଇଂରାଜୀ ସାହିତ୍ୟର ମଧ୍ୟ ଶ୍ରୀବୃଦ୍ଧି ସାଧନ କରୁଅଛି । ରାଜ୍ୟରେ ଏକ ଶାଶ୍ୱତ, ସାରସ୍ୱତ ବାତାବରଣ ସୃଷ୍ଟି କରିବାର ଆଭିମୁଖ୍ୟ ନେଇ ପ୍ରକାଶନ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମକୁ ଅଧିକ ପ୍ରସାରିତ ଓ ଲୋକପ୍ରିୟ କରିବା ପାଇଁ ଓଡ଼ିଶା ସାହିତ୍ୟ ଏକାଡେମୀ ସର୍ବଦା ସାଧନାରତ ।

ସାରସ୍ୱତ ସାଧକ ସ୍ୱର୍ଗତ ଶ୍ୟାମସୁନ୍ଦର ରାଜଗୁରୁଙ୍କ ‘ପ୍ରବନ୍ଧାବଳୀ’ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ସାହିତ୍ୟ ଓ ସାହିତ୍ୟିକଙ୍କ ସମ୍ପର୍କରେ ସ୍ୱରଚିତ କେତେକ ପାଣ୍ଡିତ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରବନ୍ଧର ଏକ ମନୋଜ୍ଞ ସଂକଳନର ଦ୍ୱିତୀୟ ସଂସ୍କରଣ ପ୍ରକାଶନ ଅବସରରେ ମୁଁ ଆଶା କରୁଛି, ଏହା ସାହିତ୍ୟାନୁରାଗୀ ପାଠକ ତଥା ଭାଷା ଗବେଷକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସମୁଚିତ ଆଦର ଲାଭ କରିବ ।

ମୁଖବନ୍ଧ

ସ୍ୱର୍ଗତ ଶ୍ୟାମସୁନ୍ଦର ରାଜଗୁରୁଙ୍କ କର୍ତ୍ତୃକ ସଂକଳିତ ‘ସାହିତ୍ୟ’ ପତ୍ରିକାରେ ପ୍ରକାଶିତ ପ୍ରବନ୍ଧଗୁଡ଼ିକ ସଂଗୃହୀତ ହୋଇ ପୁସ୍ତକାକାରରେ ବର୍ତ୍ତମାନ ‘ପ୍ରବନ୍ଧାବଳୀ’ ନାମରେ ମୁଦ୍ରିତ ଓ ପ୍ରକାଶିତ ହେଲା । ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ୟ ଓ ଉତ୍କଳ ଭାଷାର ସୌଧ ସଙ୍ଗଠନାର୍ଥେ ଲେଖକ ଯେ ଏହି ଭିତ୍ତିପତନ କରିଯାଉଥିଲେ, ଏହା ପୂର୍ଣ୍ଣମାତ୍ରାରେ ପ୍ରବନ୍ଧାବଳୀର ପାଠକେ ଅନୁଭବ କରିପାରିବେ । ସ୍ୱର୍ଗତ ଶ୍ୟାମସୁନ୍ଦର ରାଜଗୁରୁଙ୍କ ସମସାମୟିକ ସାହିତ୍ୟସେବୀମାନଙ୍କୁ ତାଙ୍କର ଏହି ସାଧୁ ସଂକଳ୍ପ ଓ ସତଚେଷ୍ଟା ଅଗୋଚର ନ ଥିଲା । ଉତ୍କଳର କବିଗୁରୁ କବିବର ରାଧାନାଥ ରାୟ ବାହାଦୁର ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ୟ ସମାଜର ପ୍ରଥମ ବାର୍ଷିକ ଅଧିବେଶନର ଅଭିଭାଷଣରେ କହିଥିଲେ, “ଓଡ଼ିଶାରେ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସୁପଣ୍ଡିତ ବାବୁ ଶ୍ୟାମସୁନ୍ଦର ରାଜଗୁରୁ ବି.ଏ. ମହାଶୟ ଏ ବିଷୟରେ (ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ୟର ଇତିହାସ ପ୍ରଣୟନ ବିଷୟରେ) ପ୍ରଶଂସନୀୟ ଅଧ୍ୟବସାୟ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରି ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ଧନ୍ୟବାଦାର୍ହ ହୋଇଅଛନ୍ତି । ମାତ୍ର ଏପରି ଦୁର୍ବହ ଭାର ତାହାଙ୍କ ଉପରେ ଅଥବା ଅପର କୌଣସି ଯୋଗ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ଉପରେ ନ୍ୟସ୍ତ କରି କେବଳ ଧନ୍ୟବାଦ ଦେଇ ନିଶ୍ଚିନ୍ତ ରହିଲେ ଚଳିବ ନାହିଁ । X X X ଏପରି ବିଷୟରେ କଥା ଅପେକ୍ଷା ଅଧିକତର ସାରବାନ ଉତ୍ସାହ ନିତାନ୍ତ ଲୋଡ଼ା । ସାଧାରଣଙ୍କର ଉଚିତ ଯେ, ସମବେତ ହୋଇ ତାହାଙ୍କୁ ଅଥବା ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଯୋଗ୍ୟ ଲୋକଙ୍କୁ ଏପରି ମହୋପକାରୀ ବିଷୟରେ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଅର୍ଥ ସାହାଯ୍ୟ କରିବେ । ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତି ଏହି ମହାବ୍ରତଧାରୀ ହେବେ, ତାହାଙ୍କୁ କେତେ ପୁସ୍ତକ ସଂଗ୍ରହ, କେତେ ଅଧ୍ୟୟନ, କେତେ ପର୍ଯ୍ୟଟନ, କେତେ ଗବେଷଣା, କେତେ ଚିନ୍ତା, କେତେ ପରିଶ୍ରମ କରିବାକୁ ହେବ, ତାହା ଆପଣମାନଙ୍କ ପରି ଜ୍ଞାତସାର ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କୁ କହିବା ବାହୁଲ୍ୟ ।” କବିବରଙ୍କର ଏହି ଧାରଣାର ସତ୍ୟମୂଳକତା ପରବର୍ତ୍ତୀ ଘଟନାବଳୀ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରମାଣିତ ହୋଇଥିଲା । ସ୍ୱର୍ଗତ ରାଜଗୁରୁ ମହାଶୟଙ୍କ ପରମ ମିତ୍ର ଓ ଅଶେଷ ଉତ୍ସାହଦାତା ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ପଦ୍ମନାଭ ନାରାୟଣ ଦେବ ଇହଧାମ ତ୍ୟାଗ କଲାରୁ ସେ ହତୋତ୍ସାହ, ରୁଗ୍‍ଣ ଓ ଭଗ୍ନୋଦ୍ୟମ ହୋଇପଡ଼ିଲେ ଏବଂ ଚନ୍ଦ୍ର ମହାରାଜାଙ୍କର ଅସ୍ତମିତ ପ୍ରଭା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ରାଜଗୁରୁଙ୍କର ଦେଶସେବା ଓ ସାହିତ୍ୟସେବା ତିମିରାଚ୍ଛନ୍ନ ହେଲା । ଏବଂବିଧ ଦୈବଦୁର୍ବିପାକ ଘଟଣା ସମ୍ଭବି ନଥିଲେ ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ୟାନୁରାଗୀ ପାଠକେ ଆଜି ‘ପ୍ରବନ୍ଧାବଳୀ’ ମାତ୍ର ପାଠ ନ କରି କେ ଜାଣେ ରାଜଗୁରୁଙ୍କ ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ୟ ଓ ଉତ୍କଳ ଭାଷାର ଇତିହାସ ପାଠ କରିପାରନ୍ତେ ପରା !

‘ପ୍ରବନ୍ଧାବଳୀ’ରେ ଉତ୍କଳ ଭାଷାତତ୍ତ୍ୱ, ଉତ୍କଳୀୟ କେତେକ ଅତି ପ୍ରାଚୀନ କବିମାନଙ୍କର ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଜୀବନୀ ଓ ଉତ୍କଳ ଭାଷାର ସମାଲୋଚନା ଓ ଆଦର୍ଶ ସମ୍ବନ୍ଧରେ କେତେଗୋଟି ପ୍ରବନ୍ଧ ସଂଯୋଜିତ ଅଛି । କିନ୍ତୁ ଏହାକୁ ଉତ୍କଳସାହିତ୍ୟ କିମ୍ବା ଭାଷାର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଇତିହାସ କୁହାଯାଇନପାରେ-। ଲେଖକ ଯେଉଁ କ୍ରମରେ ସମୟ ସମୟରେ ସଂକଳିତ ପ୍ରବନ୍ଧଗୁଡ଼ିକ “ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ୟ” ପତ୍ରିକାରେ ପ୍ରକାଶ କରିଥିଲେ, ପୁସ୍ତକରେ ସେହି କ୍ରମ ରକ୍ଷା କରାଯାଇ ନାହିଁ । ପ୍ରବନ୍ଧାବଳୀର ବିବିଧ ପ୍ରବନ୍ଧଗୁଡ଼ିକୁ ସୁବିଧାକ୍ରମେ ଯଥୋଚିତ ସ୍ଥାନ ଦିଆଯାଇଅଛି ଏବଂ କବିଜୀବନୀ ସମ୍ପର୍କୀୟ ପ୍ରବନ୍ଧଗୁଡ଼ିକ କବିଙ୍କ ସମୟ ବିବେଚନାରେ ସ୍ଥାନ ପାଇଅଛି ।

ଉତ୍କଳ ଭାଷାର ଇତିହାସ ସଂକଳନର ପ୍ରଥମ ସୂଚନାସ୍ୱରୂପ ଭକ୍ତକବି ଦୀନକୃଷ୍ଣ ଦାସ ଓ ରସକଲ୍ଲୋଳ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବୈୟାକରଣପ୍ରବର ଜନ୍‍ ବୀମ୍‍ସ ସାହେବ (John Beams) ଇଣ୍ଡିଆନ୍‍ ଏଣ୍ଟିକ୍ୱାରିରେ (Indian Antiquary) ନିଜ ମନ୍ତବ୍ୟ ପ୍ରକାଶ କରିଅଛନ୍ତି । ଓଡ଼ିଶାର ଇତିହାସ ଲେଖକ ହଣ୍ଟର ସାହେବଙ୍କ (Hunter) ଅନୁରୋଧକ୍ରମେ ପ୍ରାତଃସ୍ମରଣୀୟ ଉତ୍କଳୀୟ ଶିକ୍ଷାଗୁରୁ ରେବେନ୍‍ସା ସାହେବ କଥିତ ଇତିହାସର ପରିଶିଷ୍ଟ ପୃଷ୍ଠାରେ ଯତ୍‍ସାମାନ୍ୟ ଧାରାବାହିକ ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ୟର ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଇତିବୃତ୍ତ ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ୟ ଭଣ୍ଡାରକୁ ଯୋଗାଇଅଛନ୍ତି । ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ୟାନୁଶୀଳନାନୁରାଗୀ ସେହି ବୈଦେଶିକ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କଠାରେ ସେଥିଲାଗି ଉତ୍କଳ ଚିରଋଣୀ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କ ସାଧୁ ଚେଷ୍ଟା ସକାଶେ ସେମାନଙ୍କୁ ଧନ୍ୟବାଦ ଅର୍ପଣ କରୁଥିବ । କିନ୍ତୁ ବୈଦେଶିକ ସଂକଳନକାରୀଙ୍କ ଉଦ୍ୟମର ଫଳ ଯାହା ଅବଶ୍ୟମ୍ଭାବୀ, ଆଲୋଚିତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ତାହାହିଁ ଘଟିଅଛି । କତିପୟ କାବ୍ୟ ଓ ସେଥିର ନିଶ୍ଚିତ କବି ଓ କବିତାର ସମୟ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ପ୍ରଭୃତି ପରସ୍ପର ସହିତ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସମ୍ବନ୍ଧ ପାଉନାହିଁ । ପ୍ରଥମ ଉଦ୍ୟମରେ ଏତାଦୃଶ ଗବେଷଣାଗତ ଦୋଷ ରହିବା ସମ୍ଭବପର; ଏବଂ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସଙ୍କଳନକାରୀମାନେ ସେହି ତ୍ରୁଟିଗୁଡ଼ିକ ମାର୍ଜନା କରିନେବା କର୍ତ୍ତବ୍ୟ । ଏତଦ୍‍ବ୍ୟତୀତ କଥିତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଶ୍ରୀ ମୃତ୍ୟୁଞ୍ଜୟ ରଥ କାବ୍ୟତୀର୍ଥ ଓ ଶ୍ରୀ ମଧୁସୂଦନ ଦାଶ ବି.ଏ. ପ୍ରଭୃତି ଖ୍ୟାତନାମା ଆଧୁନିକ ଉତ୍କଳ ସାରସ୍ୱତ ଭକ୍ତବୃନ୍ଦ କେତେଦୂର ଅଗ୍ରସର ହୋଇଅଛନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ସେମାନଙ୍କର ଉଦ୍ୟମ ବିଶେଷତା ପ୍ରାଚୀନ କାବ୍ୟ ନାଟକାଦି ସମାଲୋଚନାର ସୀମା ମଧ୍ୟରେ ଆବଦ୍ଧ; ଅତଏବ ଫଳତଃ ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ୟ ଓ ଭାଷାର କୌଣସି ରୀତିମତ ଇତିହାସ ଆଜିଯାଏ ସଂକଳିତ ହୋଇପାରିନାହିଁ ।

ଆଧୁନିକ ଉତ୍କଳ ଭାଷାର ଶୈଳୀ ଓ ଶବ୍ଦ ପ୍ରୟୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସ୍ୱର୍ଗୀୟ ସାହିତ୍ୟିକଙ୍କର କି ଧାରଣା ଥିଲା, ତାହା ପାଠକଙ୍କ ଗୋଚରାର୍ଥେ “ଧ୍ରୁବ ନାଟକର ସମାଲୋଚନା” ଓ ଉତ୍ତର ପ୍ରତ୍ୟୁତ୍ତରାଦି “ପ୍ରବନ୍ଧାବଳୀ”ର ଶେଷ ପୃଷ୍ଠାମାନଙ୍କରେ ସଂଯୋଜିତ ରହିଲା । ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟ ପ୍ରତି ତାହାଙ୍କର ଯେ ପ୍ରକାର ଅସୀମ ଆଗ୍ରହ ଥିଲା, ଆପଣାର ଜନ୍ମଭୂମି ଗଞ୍ଜାମର ଅନାବିଳ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ପ୍ରତି ମଧ୍ୟ ସେହିପରି ମମତା ଥିଲା, ଏହା ତାହାଙ୍କ ମନ୍ତବ୍ୟରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ପ୍ରତୀୟମାନ ହେଉଅଛି । ଉନ୍ନତିଶୀଳ ଭାଷା କଦାଚ classic ବା ରକ୍ଷଣଶୀଳ ହୋଇନପାରେ; ତାହା romantic ବା ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ହେବା ସ୍ୱାଭାବିକ । ଏହି ଉକ୍ତିର ସତ୍ୟତା ସମସ୍ତେ ଉପଲବ୍ଧି କରିପାରନ୍ତି । ଓଡ଼ିଆ ଉନ୍ନତିଶୀଳ ଭାଷା, କିନ୍ତୁ ରକ୍ଷଣଶୀଳ ନୁହେଁ । ଅତଏବ ସଂସୃଷ୍ଟ ଉତ୍କଳେତର ଭାଷାମାନଙ୍କରୁ ଓ ସମାଜଗତ ପ୍ରାଦେଶିକ ଭାଷାରୁ ଶବ୍ଦ ଓ ଶୈଳୀ ଉଦ୍ଧୃତ ହୋଇ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାର କଳେବର ବୃଦ୍ଧି ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଶ୍ରୀବର୍ଦ୍ଧନ କରିବା ସ୍ୱାଭାବିକ ମାତ୍ର । ପ୍ରତିକୂଳ ସମାଲୋଚନା କୌଣସି ଯୁଗରେ ଓ କୌଣସି ସଭ୍ୟ ଦେଶରେ ଏତାଦୃଶ ଉଦ୍ଧାରଣ (borrowing) ସ୍ରୋତର ଗତିରୋଧ କରିପାରିନାହିଁ । ଗବେଷଣାଦ୍ୱାରା ଭାଷାଗତ ଏହି ପରିବର୍ତ୍ତନମାନଙ୍କର ଆଦି, ଅନ୍ତ ଓ ଗତି ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କରିବା ଭାଷାର ଇତିହାସ ଲେଖକଙ୍କର ଅନ୍ୟତର କର୍ତ୍ତବ୍ୟ କର୍ମ ମାତ୍ର । ସ୍ଥୂଳତଃ ଏହି ଧାରଣାର ସତ୍ୟତା ଉପରେ ତାହାଙ୍କର ଲେଖା ନିର୍ଭର କରିଥିଲା ।

“ପ୍ରବନ୍ଧାବଳୀ” ଅସଂଲଗ୍ନ ପ୍ରବନ୍ଧନିବହ ସଂଗ୍ରହ ହୋଇଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା ଆଲୋଚିତ ବିଷୟାବଳୀ ଦୃଷ୍ଟିରେ ଏହା ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ୟକୋଷରେ ଗୋଟିଏ ଉପାଦେୟ ଆଭରଣରୂପେ ଗୃହୀତ ହେବା ଯୋଗ୍ୟବୋଲି ବିବେଚନା କରି ବର୍ତ୍ତମାନ ପୁସ୍ତକାକାରରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଛି । ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ୟ ଓ ଭାଷାର ଭାବୀ ଇତିହାସ ସଂକଳନକାରୀମାନଙ୍କ ସୁବିଧାର୍ଥେ ଜନୈକ ସ୍ୱର୍ଗୀୟ ପ୍ରବୀଣ ଗବେଷଣାକାରୀଙ୍କ କୃତିତ୍ୱର ଆଦର୍ଶ ସଂସ୍ଥାପନ ଏବଂ ପ୍ରକାଶକଙ୍କର ବାଲ୍ୟକାଳୀନ ଶିକ୍ଷାଗୁରୁଙ୍କ ପ୍ରତି ଗୁରୁଭକ୍ତି ପ୍ରଦର୍ଶନ କଳ୍ପେ ରାଜଗୁରୁଙ୍କର ଆଜୀବନବ୍ୟାପୀ କାୟିକ ଓ ମାନସିକ ଶ୍ରମୋପଜାତ ଉପାଦେୟ ଲେଖାଗୁଡ଼ିକର ସଂଗ୍ରହ ଓ ପ୍ରକାଶରେ ତାହାଙ୍କର ସ୍ମୃତିରକ୍ଷା ଏବଂ “ପ୍ରବନ୍ଧାବଳୀ” ପ୍ରକାଶର ଅନ୍ୟତର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ । ପ୍ରକାଶିତ ପ୍ରବନ୍ଧାବଳୀର ଉପାଦେୟତା ହୃଦୟବାନ ଓ ଚିନ୍ତାଶୀଳ ପାଠକମାନଙ୍କର କେବଳ ବିଚାରାଧୀନ, ଅତଏବ ଏହା ଉତ୍କଳୀୟ ଶିକ୍ଷିତ ସାଧାରଣରେ ଆଦୃତ ହେଲେ କୃତକୃତ୍ୟ ହେବୁଁ ।

“ପ୍ରବନ୍ଧାବଳୀ”ର ପ୍ରକାଶକ ଅଳ୍ପ ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ଆପଣା କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀଦ୍ୱାରା ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟ ତଥା ଓଡ଼ିଆ ଜାତିର ପୃଷ୍ଠପୋଷକତାର ଯେଉଁ ପ୍ରଗାଢ଼ ପରିଚୟ ଦେଇଅଛନ୍ତି, ତାହା ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ୟସେବୀମାନଙ୍କ ଅବିଦିତ ନୁହେଁ । ତାହାଙ୍କ ଅନୁମତିରେ “ପ୍ରବନ୍ଧାବଳୀ”ର ମୁଖବନ୍ଧ ଉଲ୍ଲେଖ କରି ଆମ୍ଭେମାନେ ଆପଣାକୁ ସାତିଶୟ ସମ୍ମାନିତ ଜ୍ଞାନ କରୁଅଛୁଁ ଏବଂ ସେଥିଲାଗି ପ୍ରକାଶକଙ୍କ ନିକଟରେ ଅଶେଷ କୃତଜ୍ଞତା ସ୍ୱୀକାର କରୁଅଛୁଁ ।

ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଜୀବନୀ

ପାରଳାର ସୁପରିଚିତ ରାଜଗୁରୁ ବଂଶରେ ୧୮୬୬ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ଶ୍ୟାମସୁନ୍ଦର ରାଜଗୁରୁ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ବାଲ୍ୟ ସମୟରେ ପ୍ରାଥମିକ ଶିକ୍ଷା ସମାପନ କରି କିଶୋର ବୟସରେ ସେ ସଂସ୍କୃତ ଓ ପୁରୋହିତୋଚିତ କର୍ମକାଣ୍ଡ ଅଧ୍ୟୟନ କରିଥିଲେ । ତତ୍‍ପରେ ଷୋଡ଼ଶ ବର୍ଷ ବୟଃକ୍ରମରେ (୧୮୮୨ଖ୍ରୀ.) ସେ ଇଂରାଜୀ ଶିକ୍ଷା ପ୍ରାରମ୍ଭ କରି ୧୮୮୭ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ପାରଳା ହାଇସ୍କୁଲରୁ (ବର୍ତ୍ତମାନ କଲେଜ) ପ୍ରବେଶିକା ପରୀକ୍ଷାରେ ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀରେ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥିଲେ । ବ୍ରହ୍ମପୁର କଲେଜରୁ ୧୮୯୦ରେ ଏଫ୍‍.ଏ. ଓ ରାଜମହେନ୍ଦ୍ର ଗଭର୍ଣ୍ଣମେଣ୍ଟ କଲେଜରୁ ୧୮୯୨ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ବି.ଏ. ପରୀକ୍ଷାରେ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥିଲେ । ତତ୍ପରେ ସେ ମହାଶୟ ତତ୍କାଳୀନ ପାରଳାର ଦ୍ୱିତୀୟ ରାଜକୁମାର ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ପଦ୍ମନାଭ ନାରାୟଣ ଦେବଙ୍କର ଅଧ୍ୟାପକ କାର୍ଯ୍ୟରେ ୧୮୯୨ଖ୍ରୀ. ମାର୍ଚ୍ଚ ୫ ତାରିଖରେ ନିଯୁକ୍ତ ରହି ଆପଣାକୁ ସମ୍ମାନିତ ଜ୍ଞାନ କରିଥିଲେ ।

ଛାତ୍ର ଜୀବନରୁ ମଧ୍ୟ ଗଞ୍ଜାମବାସୀ ଓଡ଼ିଆମାନଙ୍କର ଉନ୍ନତି ସାଧନ ସଂକଳ୍ପ ତାହାଙ୍କର ହୃଦୟକେଦାରରେ ଅଙ୍କୁରିତ ହୋଇଥିଲା । ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାକୁ ଗଞ୍ଜାମର ଅନ୍ୟତମ କଚେରି ଭାଷାସ୍ୱରୂପ ଗୃହୀତ କରାଇବା ଲାଗି ତତ୍କାଳୀନ କତିପୟ ନେତୃସ୍ଥାନୀୟ ଓଡ଼ିଆମାନେ ଉଦ୍ୟମ କରୁଥିଲେ । କଲେଜରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରି ସୁଦ୍ଧା ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଯୋଗଦାନ କରିବାକୁ ସେ ଆପଣା ଅବସର ସମୟର ସହବ୍ୟୟ ମନେକରୁଥିଲେ । ଏତାଦୃଶ ଦେଶହିତକର କାର୍ଯ୍ୟ ସାଧନାର୍ଥେ ସେ ସ୍ୱୀୟ ଛାତ୍ରାବସ୍ଥାରେ ପାରଳାର “ଉତ୍କଳ ହିତୈଷିଣୀ ସଭା” ସଂସ୍ଥାପନ କରି ଆଜୀବନବ୍ୟାପୀ ତହିଁର ସଭାପତିସ୍ୱରୂପ କାର୍ଯ୍ୟ ପରିଚାଳନା କରି ଯାଇଅଛନ୍ତି । ରାଜଗୁରୁ ମହାଶୟ ସ୍ୱୀୟ ପ୍ରତିଭା ବଳରେ ଅକ୍ଷୁଣ୍ଣ ପନ୍ଦର ବର୍ଷ କାଳ ପାରଳା ମ୍ୟୁନିସିପାଲିଟିର ଚେୟାର୍‍ମ୍ୟାନ ମନୋନୀତ ହୋଇ ଆସିଥିଲେ । କିଛିକାଳ ଶ୍ରୀକାକୋଲ ତାଲୁକା ବୋର୍ଡ଼ ଓ ଗଞ୍ଜାମ ଜିଲ୍ଲା ବୋର୍ଡ଼ର ସଭ୍ୟ ହୋଇ ସେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦକ୍ଷତା ସହ ନିଜ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ପାଳନ କରିଥିଲେ । ତାହାଙ୍କର ପରଲୋକ ଗମନରେ ଦୁଃଖ ପ୍ରକାଶ କରି ଜିଲ୍ଲା କଲେକ୍ଟର ସାହେବ ମ୍ୟୁନିସିପାଲିଟିର ବାର୍ଷିକ ରିପୋର୍ଟରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଥିଲେ କି, “ଶ୍ୟାମସୁନ୍ଦର ରାଜଗୁରୁଙ୍କ ଅକାଳ ବିୟୋଗରେ କେବଳ ପାରଳାଖେମଣ୍ଡି ମ୍ୟୁନିସିପାଲିଟି ନୁହେଁ, ମାତ୍ର ସମଗ୍ର ଗଞ୍ଜାମ କ୍ଷତିଗ୍ରସ୍ତ ହୋଇଅଛି ।”

ସ୍ଥାନୀୟ ଶ୍ରୀ ପଦ୍ମନାଭ ରଙ୍ଗାଳୟର ସକଳ ବନ୍ଦୋବସ୍ତ ଓ ପରିଚାଳନା ଭାର ତାହାଙ୍କ ହସ୍ତରେ ନ୍ୟସ୍ତ ଥିଲା ଏବଂ ପାରଳାର ଗଜପତି ପ୍ରେସ୍‍ ତାହାଙ୍କର ତତ୍ତ୍ୱାବଧାନରେ ପରିଚାଳିତ ହେଉଥିଲା । “ଗଞ୍ଜାମ ନିଉସ୍‍” ନାମକ ଇଂରାଜୀ ସାପ୍ତାହିକ ପତ୍ରିକାର ସେ ସୁଯୋଗ୍ୟ ସମ୍ପାଦକ ଥିଲେ ।

ନାନାବିଧ କାର୍ଯ୍ୟରେ ବ୍ୟାପୃତ ଥାଇ ସୁଦ୍ଧା ସେ ଜାତୀୟ ସାହିତ୍ୟ ସେବାରୂପେ ପବିତ୍ର କର୍ମସାଧନାରୁ ବିରତ ନ ଥିଲେ । ଅବସର ନ ଛାଡ଼ି ସେ ପୁରାତନ ତାଳପତ୍ର ପୁସ୍ତକାଦି ସଂଗ୍ରହ ଓ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବାକୁ ସୁଖ ପାଉଥିଲେ । କର୍ଣ୍ଣାଟ ରାଗ ରାଗିଣୀରେ କେତେକ ସଙ୍ଗୀତ ରଚନା କରି ସେ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ଦାକ୍ଷିଣାତ୍ୟ ସଙ୍ଗୀତର ସୂତ୍ରପାତ କରିଥିଲେ । “Feasts and Fasts of the Oriyas” (ଓଡ଼ିଆମାନଙ୍କର ବ୍ରତୋପବାସ) ନାମକ ଖଣ୍ଡିଏ ଇଂରାଜୀ ପୁସ୍ତିକା ସଂକଳନଦ୍ୱାରା ସେ ଆପଣାର ତୀକ୍ଷ୍‍ଣ ବୁଦ୍ଧିମତ୍ତାର ଯଥେଷ୍ଟ ପରିଚୟ ଦେଇଅଛନ୍ତି । କିନ୍ତୁ କିଛିକାଳ ସମୟାଭାବରୁ ଏବଂ ଅବଶେଷରେ ସ୍ୱୀୟ ପୃଷ୍ଠପୋଷକଙ୍କ ଅକାଳ ବିୟୋଗରେ ହତୋତ୍ସାହ ହେବାରୁ ସେ କୌଣସି ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ ପୁସ୍ତକ ପ୍ରଣୟନ କରି ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ୟ ଭଣ୍ଡାରକୁ ଯୋଗାଇ ପାରିନାହାନ୍ତି ।

ପାରଳାର ବର୍ତ୍ତମାନ ରାଜା ସାହେବ ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଗଜପତି ନାରାୟଣ ଦେବଙ୍କ ବାଲ୍ୟ ସମୟରେ ଶ୍ୟାମସୁନ୍ଦର ରାଜଗୁରୁ ତାହାଙ୍କର ଅଧ୍ୟାପନା ଭାର ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ପାରଳାର କୀର୍ତ୍ତିଚନ୍ଦ୍ର ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ଗୌରଚନ୍ଦ୍ର ଗଜପତି ନାରାୟଣ ଦେବ ମହାରାଜ ସି.ଆଇ.ଇ.ଙ୍କ ଅକାଳ ବିୟୋଗ ହେତୁ ନାବାଳକ ଯୁବରାଜ ମହୋଦୟ ମାନ୍ଦ୍ରାଜ ନଗରସ୍ଥ ନ୍ୟୁଇଂଟନ ରାଜକୁମାର ସ୍କୁଲରେ ସର୍କାରଙ୍କ ଆଦେଶ ମତେ ଶିକ୍ଷାପ୍ରାପ୍ତ ହେବାରୁ ସେହିଦିନୁ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ଷେତ୍ରରେ ରାଜଗୁରୁଙ୍କ ରାଜକୀୟ ସମ୍ପର୍କ ଏକପ୍ରକାର ବନ୍ଦ ରହିଲା । ସେହିଦିନୁ ରାଜଗୁରୁ ମନୋବ୍ୟାଧିସଙ୍କୁଳ ଓ ରୁଗ୍‍ଣ ହୋଇପଡ଼ିଲେ ଏବଂ ୧୯୦୯ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ସେ ଇହଧାମ ତ୍ୟାଗ କଲେ ।



ଓଡ଼ିଆ ଛନ୍ଦ

ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାର ଛନ୍ଦସବୁ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ- ସମ ଓ ବିଷମ । ସମ ଛନ୍ଦ ଦୁଇ ପ୍ରକାର- ସଂଜ୍ଞାବିଶିଷ୍ଟ ଓ ସଂଜ୍ଞାବିହୀନ । ଯଥା:-

ଏହି ଛନ୍ଦ ‘ରାମକିରୀ’ ନାମରେ ଖ୍ୟାତ । “କ, କ, କାଳିନ୍ଦୀତୀରେ । ଖ, ଖ, ଖେଳନ୍ତି ଧୀରେ ।” ଏହାର କୌଣସି ନାମ ନାହିଁ । ବିଷମ ଛନ୍ଦ ମଧ୍ୟ ଦୁଇ ପ୍ରକାର- “ଲଲାଟପଟ ଅର୍ଦ୍ଧଫରି ପରି । ମୃଗମଦ ତହିଁ ତିଳକ କରି । ରାହୁ ବାଦ ଇଚ୍ଛି ନିଶାନାୟକ । ଭିଆଇ ଆଣି ଆଡ଼େଣୀ ସାୟକ ସେ । ରହିଛି ସଂଯତ ହୋଇ ଯେ । ଅଳକା-ନିୟମ-ସୀମାକୁ ଲଙ୍ଘିଲେ ହାଣିବ ସଂଶୟ ନାହିଁ ଯେ ।” ଏହି ଛନ୍ଦକୁ କବିମାନେ ‘ରସକୋଇଲା’ ନାମରେ ଅଭିହିତ କରିଅଛନ୍ତି । କିନ୍ତୁ “ବନ୍ଧତଳିଆ ଚାଷ । ବନ୍ଧୁ ତଳିଆ ବାସ । କହେ ଦନାଇ ଏ କାହିଁରେ ଆଶ ।” ଏହି ଛନ୍ଦର ନାମକରଣ ଆଜିପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ହୋଇନାହିଁ ।

ଓଡ଼ିଆ ଛନ୍ଦ ସବୁ ସଂସ୍କୃତ ବା ପ୍ରାକୃତରୁ ଆସିଅଛି ଏହା କହିବା ଅନାବଶ୍ୟକ । ମାତ୍ର ସଂସ୍କୃତ ବା ପ୍ରାକୃତ ଛନ୍ଦମାନଙ୍କରେ ଥିଲାପରି ଓଡ଼ିଆ ଛନ୍ଦମାନଙ୍କରେ ଗଣ-ନିୟମ ଦେଖାଯାଏ ନାହିଁ । ଏଥିର କାରଣ ପରେ ଦିଆଯିବ; ବର୍ତ୍ତମାନ କେଉଁ ଓଡ଼ିଆ ଛନ୍ଦ କେଉଁ ସଂସ୍କୃତ ବା ପ୍ରାକୃତ ଛନ୍ଦର ଅନୁକରଣ, ତାହା ଆଲୋଚନା କରାଯାଉ । ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ଏକାକ୍ଷର ବା ଦ୍ୱ୍ୟକ୍ଷର ଛନ୍ଦ ଆଦୌ ନାହିଁ । ଓଡ଼ିଆ ସମ ଛନ୍ଦର ଆରମ୍ଭ କେବଳ ତ୍ର‌୍ୟକ୍ଷରୀଠାରୁ ।

(୧)

ଓଡ଼ିଆ ତ୍ର‌୍ୟକ୍ଷର ଛନ୍ଦ ପ୍ରାକୃତ ‘ତାଳୀ’ ଛନ୍ଦର ଅବିକଳ ଅନୁକରଣ । ଯଥା:-

ପ୍ରାକୃତ ଛନ୍ଦରେ ବର୍ଣ୍ଣସବୁ ଗୁରୁ ଓ ଯତିର ସ୍ଥାନ ଶେଷାକ୍ଷର; ଓଡ଼ିଆ ଛନ୍ଦରେ ମଧ୍ୟ ସବୁ ଗୁରୁବର୍ଣ୍ଣ ଓ ଶେଷାକ୍ଷର ଉପରେ ଯତିପାତ ।

(୨)

ଓଡ଼ିଆ ଚତୁରକ୍ଷର ଛନ୍ଦ ମଧ୍ୟ ପ୍ରାକୃତରୁ ଆସିଥିଲା ପରି ବୋଧହୁଏ । ଉଦାହରଣ ଦେଖନ୍ତୁ-

ଉପରୋକ୍ତ ଦୁଇ ଛନ୍ଦଯାକରେ ଲଘୁ, ଗୁରୁ ଓ ଯତିପାତ ସମାନ ।

(୩)

ଓଡ଼ିଆ ପଞ୍ଚାକ୍ଷର ଛନ୍ଦ ପ୍ରାକୃତ ‘ହଂସ’ ଛନ୍ଦର ସଦୃଶ । ଯଥା:-

ସଂସ୍କୃତ ପଞ୍ଚାକ୍ଷର ଛନ୍ଦ ସହିତ ମଧ୍ୟ ଓଡ଼ିଆ ପଞ୍ଚାକ୍ଷର ଛନ୍ଦର ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ଦେଖାଯାଏ ଯଥା:-

ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ଗୁରୁବର୍ଣ୍ଣର ଲଘୁ ଉଚ୍ଚାରଣ ଓ ଲଘୁବର୍ଣ୍ଣର ଗୁରୁ ଉଚ୍ଚାରଣ ହେବାର ପ୍ରାୟ ସର୍ବତ୍ର ଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ । ଉପରୋକ୍ତ ଢଗ ଏଥିର ଗୋଟିଏ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ । ‘ଛା’ ଓ ‘ପା’ ଦୀର୍ଘାକ୍ଷର ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଢଗ ମେଲିଲାବେଳେ ଏମାନଙ୍କର ଦୀର୍ଘ ଉଚ୍ଚାରଣ ରହେନାହିଁ ।

(୪)

ଓଡ଼ିଆ ଷଡ଼କ୍ଷର ଛନ୍ଦ ପ୍ରାକୃତ ମାଳତୀ ଛନ୍ଦାନୁଯାୟୀ-

ପ୍ରାକୃତରେ ଯେଉଁଠାରେ ଯତିପାତ, ଓଡ଼ିଆରେ ସେହିଠାରେ ଯତିପାତ; ଅନ୍ତ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣର ସମତା ପ୍ରାକୃତରେ ଯେପରି, ଓଡ଼ିଆରେ ସେହିପରି ।

(୫)

ଓଡ଼ିଆ ସପ୍ତାକ୍ଷର ଛନ୍ଦ ସଂସ୍କୃତ ‘କୁମାରଲଳିତା’ ଛନ୍ଦର ଅନୁରୂପ-

ଉପରୋକ୍ତ ଛନ୍ଦମାନଙ୍କର ଶେଷାକ୍ଷର ମେଳ ଦେଖିଲେ ଏ ସବୁ କେବଳ ପ୍ରାକୃତରୁ ଆସିଥିବାର ଅନୁମାନ ହୁଏ । ତ୍ର‌୍ୟକ୍ଷର ଛନ୍ଦଠାରୁ ଷଡ଼କ୍ଷର ଛନ୍ଦ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କୌଣସି କବି କୌଣସି ଗ୍ରନ୍ଥରେ ବ୍ୟବହାର କରିନାହାନ୍ତି । ସପ୍ତାକ୍ଷର ବୃତ୍ତରେ ମାତ୍ର ହରିଦାସନାମା କୌଣସି କବି ଗୋଟିଏ ଚଉତିଶା ରଚନା କରିଅଛନ୍ତି । ଏହି ଚଉତିଶା ବାଳକମାନେ ବର୍ଣ୍ଣଶିକ୍ଷା ସମୟରେ ଚାଟଶାଳୀରେ ପଢ଼ନ୍ତି । ଉକ୍ତ ଚଉତିଶାରୁ କିୟଦଂଶ ନିମ୍ନରେ ଉଦ୍ଧୃତ ହେଲା-

(୬)

ଅଷ୍ଟାକ୍ଷର ପଦ୍ୟଠାରୁ ଓଡ଼ିଆ ସମ ଛନ୍ଦ ସବୁ ସଂଜ୍ଞା ବିଶିଷ୍ଟ । ଓଡ଼ିଆ ଅଷ୍ଟାକ୍ଷର ଛନ୍ଦ ସଂସ୍କୃତ ବା ପ୍ରାକୃତରୁ ଆସିଅଛି । ପ୍ରମାଣ ଦେଖନ୍ତୁ-

ଉପରୋକ୍ତ ଦୁଇ ଛନ୍ଦଯାକରେ ଯତିର ବିଶ୍ରାମ ଶେଷାକ୍ଷର ଉପରେ । କୌଣସି କୌଣସିଠାରେ, ପ୍ରତ୍ୟେକ ଚତୁର୍ଥ ଓ ଶେଷାକ୍ଷର ଉପରେ ଯତି ପଡ଼ିବାର ଦେଖାଯାଏ-

ଏହି ଛନ୍ଦକୁ କେହି କେହି ଦୁଇ ଚରଣ, କେହି କେହି ଚାରି ଚରଣରେ ଲେଖିବାର ଲକ୍ଷିତ ହୁଏ-

କେହି କେହି ଏହି ଛନ୍ଦକୁ ଭାଟିଆରୀ (ବନ୍ଧୋଦୟ), କେହି କେହି ମଙ୍ଗଳଧନାଶ୍ରୀ (ରଘୁନାଥ ବିଳାସ), କେହି କେହି ନଳିନୀଗୌଡ଼ା (ଲାବଣ୍ୟବତୀ), କେହି କେହି ଭୈରବ (ବିଶିରାମାୟଣ), କେହି କେବଳ ଅଷ୍ଟାକ୍ଷରୀ (ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଲୀଳା) କହନ୍ତି । ରସକଲ୍ଲୋଳର ଦ୍ୱାବିଂଶ ଛାନ୍ଦ ମୁଖାରୀ ଓ ବିଦଗ୍ଧ ଚିନ୍ତାମଣିର ଶେଷ ଛାନ୍ଦ ଏହି ଅଷ୍ଟାକ୍ଷର ଛନ୍ଦର ଅନ୍ତର୍ଗତ । ଯତିପାତ, ପଦଚ୍ଛେଦ ଓ ଗାନରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ମାତ୍ର ଦେଖାଯାଏ । ମୁନିବରବାଣୀ ମଧ୍ୟ ଅଷ୍ଟାକ୍ଷର ଛନ୍ଦର ରୂପାନ୍ତର । ଶେଷ ଚରଣରେ ଛ’ ଅକ୍ଷର ମାତ୍ର ଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା ଗାନ ସମୟରେ ଅଷ୍ଟାକ୍ଷର ବିଶିଷ୍ଟ ପଦର ଯେତେ ଉଚ୍ଚାରଣ, ଏଥିର ମଧ୍ୟ ତେତେ ଉଚ୍ଚାରଣ ହୁଏ । କେବଳ ଜିହ୍ୱାର ବିରାମ ସକାଶେ ପଦାନ୍ତରେ ଗୁରୁବର୍ଣ୍ଣ ବ୍ୟବହାର ହୋଇଅଛି । ପଦାନ୍ତରେ ଗୁରୁ ଉଚ୍ଚାରଣ ବିଶିଷ୍ଟ ଛନ୍ଦ ହିଁ ଯଥାର୍ଥ ଛନ୍ଦ ବୋଲି କେହି କେହି କହନ୍ତି ।

(୭)

ଓଡ଼ିଆ ନବାକ୍ଷର ଛନ୍ଦର ନାମ ଗୁଜ୍ଜରୀ । ଜଗନ୍ନାଥ ଦାଶ ଭାଗବତ ଏହି ଛନ୍ଦରେ ଲେଖା ହୋଇଥିବାରୁ ଏହାକୁ କେହି କେହି ଭାଗବତବୃତ୍ତ ବା ଭାଗବତବାଣୀ କହନ୍ତି । ଏହି ଛନ୍ଦରେ ଯଦି ସମୟ ସମୟରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଞ୍ଚମ ଓ ଶେଷାକ୍ଷର ଉପରେ, ସମୟ ସମୟରେ ପଞ୍ଚମ, ସପ୍ତମ ଓ ଶେଷାକ୍ଷର ଉପରେ, ପୁଣି କେବେ କେବେ ଶେଷାକ୍ଷର ଉପରେ ପଡ଼ିଥାଏ, ଯଥା:-

ଏଥିରେ ଯତିର ସ୍ଥାନ ପଞ୍ଚମ ଓ ଶେଷାକ୍ଷର ବା ପଞ୍ଚମ, ସପ୍ତମ ଓ ଶେଷାକ୍ଷର ।

ଏଥିରେ କେବଳ ଶେଷାକ୍ଷର ଉପରେ ଯତିର ବିଶ୍ରାମ ।

ଏହି ନବାକ୍ଷର ଛନ୍ଦ ପ୍ରଥମେ ଜଗନ୍ନାଥ ଦାଶ ପ୍ରାକୃତରୁ ଆଣିଥିବାର ଅନୁମିତ ହୁଏ । ସେ ଭାଗବତରେ କହିଅଛନ୍ତି-

(୮)

ଓଡ଼ିଆ ଦଶାକ୍ଷର ଛନ୍ଦ ମୁଖାରୀ ନାମରେ ଖ୍ୟାତ । ଏହା ଦୁଇ ଚରଣରେ ଲେଖାହୁଏ ଓ ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଞ୍ଚମ ଓ ଶେଷାକ୍ଷର ଉପରେ ଯତି ପତିତ ହୁଏ । ଏହି ଛନ୍ଦ ସଂସ୍କୃତ ଚମ୍ପକମାଳା ବା ପ୍ରାକୃତ ଅମୃତଗତିର ଅନୁରୂପ । ଯଥା:-

କେହି କେହି ଷଷ୍ଠ ଓ ଶେଷାକ୍ଷର ଉପରେ ଯତି ରଖି ଏହି ଛନ୍ଦ ଗାନ କରନ୍ତି । ତାହାହେଲେ ଏହା ପ୍ରାକୃତ ସାରବତୀ ଛନ୍ଦର ଅନୁକରଣ ବୋଲିବାକୁ ହେବ । ଯଥା:-

ଷଷ୍ଠଶେଷାକ୍ଷର ଯତି ବିଶିଷ୍ଟ ଦଶାକ୍ଷର ଛନ୍ଦକୁ “ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଲୀଳା” ରଚୟିତା ଡୁହା ନାମ ଦେଇଅଛନ୍ତି । ଏ ପ୍ରଦେଶରେ ରେଲ୍ଲି ବା ଲେଲିଆଣୀମାନେ ଆଶ୍ୱିନ ମାସରେ ଯେଉଁ “ରାଇଲ” ଗୀତ ଗାଇ ଦ୍ୱାର ଦ୍ୱାର ବୁଲି ଭିକ ମାଗନ୍ତି, ତାହା ମଧ୍ୟ ଦଶାକ୍ଷରଛନ୍ଦଭୁକ୍ତ-

(୯)

ଓଡ଼ିଆ ଏକାଦଶାକ୍ଷର ଛନ୍ଦ ଚକ୍ରକେଳି ନାମରେ ବିଦିତ । ଅନେକ ଓଡ଼ିଆ ଢଗ ଏହି ଛନ୍ଦରେ ରଚିତ ହୋଇଥିବାର ଦେଖାଯାଏ । ଏହି ଛନ୍ଦକୁ ବଳରାମ ଦାସ ତାହାଙ୍କ ଗୁପ୍ତଗୀତାରେ ଜଳକ୍ରୀଡ଼ାବାଣୀ ଆଖ୍ୟା ପ୍ରଦାନ କରିଅଛନ୍ତି । କେହି କେହି ଏହାକୁ କେବଳ ‘ବୋଲୀ’ କହନ୍ତି । ବୋଧହୁଏ ଢଗରେ ଏହି ଛନ୍ଦ ବହୁଳ ପରିଣାମରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥିବାରୁ ‘ବୋଲୀ’ ନାମ ଆସିଅଛି; ନତୁବା ପ୍ରାକୃତ ‘ଚଉବୋଲା’ର ଅନୁକରଣରେ ଏହି ନାମ ଦିଆଯାଇଅଛି । ଏହି ଛନ୍ଦ ସଂସ୍କୃତ ‘ଇନ୍ଦ୍ରବଜ୍ରା’ ବା ‘ଉପେନ୍ଦ୍ରବଜ୍ରା’ ଛନ୍ଦର ଅନୁକରଣ ମାତ୍ର । ଯଥା:-

ସଂସ୍କୃତରେ ଯତିପାତ ଯେଉଁଠାରେ, ଓଡ଼ିଆରେ ମଧ୍ୟ ସେହିଠାରେ, ଅର୍ଥାତ୍‍ ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଞ୍ଚମ ଓ ଶେଷାକ୍ଷର ଉପରେ । କୌଣସି କୌଣସିଠାରେ ଷଷ୍ଠ ଓ ଶେଷାକ୍ଷର ଉପରେ ମଧ୍ୟ ଯତି ପଡ଼ିଥାଏ । ଯଥା:-

ଏ ସବୁର ଗାନ ଗୋପବୋଲୀ ବା ଗୋପୀଭାଷାର ଗାନଠାରୁ ଯତ୍‍କିଞ୍ଚତ୍‍ ଭିନ୍ନ । ଏହି ଛନ୍ଦ ସଂସ୍କୃତ ହରିଣୀପ୍ଳୁତାର ଅନୁକରଣ ପରି ବୋଧହୁଏ । ଯଥା:-

ପ୍ରକୃତ ଚକ୍ରକେଳିରେ ଯତି ପ୍ରତ୍ୟେକ ଦ୍ୱିତୀୟ, ଅଷ୍ଟମ ଓ ଶେଷାକ୍ଷର ଉପରେ ପଡ଼େ; ତାହାହେଲେ ଏହା ଇନ୍ଦ୍ରବଜ୍ରା ଛନ୍ଦର ଅନୁରୂପ ବୋଲିବାକୁ ହେବ ।

ଲାବଣ୍ୟବତୀର ଦଶମ ଛାନ୍ଦ ଦେଶାକ୍ଷ ଓ ଅଷ୍ଟାଦଶ ଛାନ୍ଦ ମାଳବ, ରସପଞ୍ଚକର ଶେଷ ଛାନ୍ଦ ଦଶଢ଼ଗ ବୃତ୍ତ, ବିଶିରାମାୟଣର ଚଳଘଣ୍ଟା ରାଗ ଏକାଦଶାକ୍ଷର ଛନ୍ଦର ଅନ୍ତର୍ଗତ । କିନ୍ତୁ କୌଣସି କୌଣସିଠାରେ ପଦଚ୍ଛେଦ ଓ ଗାନରେ ପ୍ରଭେଦ ଦେଖାଯାଏ । ରସକଲ୍ଲୋଳର ପଞ୍ଚମ ଛାନ୍ଦ ଗୁଜ୍ଜରୀ, ରଘୁନାଥବିଳାସର ଦ୍ୱାଦଶ ଛାନ୍ଦ ଆଶାବରୀ ବା ସଜନୀଚଉତିଶା ବାଣୀ, ବିଦଗ୍ଧ ଚିନ୍ତାମଣିର ୮୪ ଛାନ୍ଦ କଲ୍ୟାଣ, ୬୮ ଛାନ୍ଦ ରସକେଦାର ଓ ଦ୍ୱାବିଂଶ ଛାନ୍ଦ ଆନନ୍ଦ ବା ଚାରୁଲବଙ୍ଗଲତାବାଣୀ, ଆଶାଢ଼ଶୁକ୍ଳ ଏହି ଏକାଦଶାକ୍ଷର ଛନ୍ଦର ରୂପାନ୍ତର ପରି ପ୍ରତୀତି ହୁଏ ।

(୧୦)

ଓଡ଼ିଆ ଦ୍ୱାଦଶାକ୍ଷର ଛନ୍ଦକୁ କବିମାନେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ନାମ ଦେଇଅଛନ୍ତି । ଯଥା:- କଳହଂସକେଦାର, କେଦାରକାମୋଦୀ, ଆହାବାରୀ, ବାଳଚଉତିଶାବାଣୀ, ବିଭାଷଗୁଜ୍ଜରୀ, ଦକ୍ଷିଣକାମୋଦୀ, ଭୂପାଳ ବା ପୋଈବାଣୀ । କଳହଂସକେଦାର ଓ ବିଭାଷଗୁଜ୍ଜରୀ ଚାରିପାଦ ଓ ଅନ୍ୟ ସବୁ ଦୁଇ ଦୁଇ ପାଦରେ ରଚିତ ହୋଇଥାଏ । କଳହଂସକେଦାର ଓ କାମୋଦୀର ଯତି ପ୍ରତ୍ୟେକ ସପ୍ତମ ଓ ଶେଷାକ୍ଷର ଉପରେ ବା ସପ୍ତମ, ଦଶମ ଓ ଶେଷାକ୍ଷର ଉପରେ ପତିତ ହୁଏ; ଆହାରୀ, ବିଭାଷଗୁଜ୍ଜରୀ, ଦକ୍ଷିଣକାମୋଦୀ ଓ ନୀଳସାଗରବାଣୀରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଷଷ୍ଠ ଓ ଶେଷାକ୍ଷର ଉପରେ ଯତିର ବିଶ୍ରାମ; ଭୂପାଳ ବା ପୋଈବାଣୀର ଯତି ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅଷ୍ଟମ ଓ ଶେଷାକ୍ଷର ଉପରେ ପଡ଼େ ।

କଳହଂସକେଦାର ଓ କେଦାରକାମୋଦୀ ସଂସ୍କୃତ ‘ଦ୍ରୁତବିଲମ୍ବିତ’ ବା ପ୍ରାକୃତ ‘ସୁନ୍ଦରୀ’ ଛନ୍ଦର ଅନୁକରଣ-

ଭୂପାଳ ବା ପୋଈବାଣୀ ପ୍ରାକୃତ ଭୁଜଙ୍ଗପ୍ରୟାତର ସଦୃଶ-

ଆହାରୀ ଓ ବିଭାଷଗୁଜ୍ଜରୀ ସଂସ୍କୃତ କୁସୁମଚିତ୍ରାର ଅନୁରୂପ-

(୧୧)

ଯତି ଭେଦରେ ଛନ୍ଦର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ନାମ ହେବାର କେହି କେହି କହନ୍ତି; କିନ୍ତୁ ଓଡ଼ିଆ ତ୍ରୟୋଦଶାକ୍ଷର ଛନ୍ଦ ଯତି ସମାନ ଥାଇ ସୁଦ୍ଧା ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ନାମ ଧାରଣ କରିଥିବାର ଦେଖାଯାଏ । ଯଥା- ଦେଶାକ୍ଷ (ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଲୀଳା), ସଙ୍ଗମତିଆରି ବାଣୀ, ମଙ୍ଗଣଗୁଜ୍ଜରୀ, ବିଚିତ୍ରଦେଶାକ୍ଷ (ବିଶିରାମାୟଣ), ମଙ୍ଗଳ (ବିଦଗ୍ଧ ଚିନ୍ତାମଣି), ଚିନ୍ତାଦେଶାକ୍ଷ (କୋଟିବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ସୁନ୍ଦରୀ) ଇତ୍ୟାଦି । ଏସବୁ ପ୍ରାକୃତ ତାରକ ଛନ୍ଦ ବା ସଂସ୍କୃତ ଚଣ୍ଡୀ ଛନ୍ଦର ତୁଲ୍ୟ । ଯଥା:-

ଏହି ଛନ୍ଦ କୌଣସି କୌଣସିଠାରେ ଦୁଇ ଚରଣ, କୌଣସି କୌଣସିଠାରେ ଚାରି ଚରଣରେ ରଚିତ ହେବାର ଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ଦୁଇ ଚରଣ ହେଉ ବା ଚାରି ଚରଣ ହେଉ, କେବଳ ଅଷ୍ଟମ ଓ ତ୍ରୟୋଦଶାକ୍ଷର ଉପରେ ଯତି ପତିତ ହୁଏ । କୃଷ୍ଣସିଂହଙ୍କ ଭାରତରେ ଯେଉଁ ତ୍ରୟୋଦଶାକ୍ଷର ଛନ୍ଦ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଅଛି, ତହିଁର ଯତି ସ୍ଥାନ ସପ୍ତମ ଓ ଶେଷାକ୍ଷର । ଏହା ସଂସ୍କୃତ ଚନ୍ଦ୍ରିକା ଛନ୍ଦର ଅନୁକରଣ ପରି ଜଣାଯାଏ-

(୧୨)

ଓଡ଼ିଆ ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶାକ୍ଷର ଛନ୍ଦକୁ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ କବିମାନେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଆଖ୍ୟା ଦେଇଅଛନ୍ତି । ଯଥା- ମଙ୍ଗଳ, କଳସା, ଭୈରବ, ମଧୁଶଯ୍ୟାବାଣୀ, ମୁଖାରୀ, କୃଷ୍ଣକଳାବୃତ୍ତ, ବିଚିତ୍ର-ଦେଶାକ୍ଷ, ଧନାଶ୍ରୀ, ଦକ୍ଷିଣକାମୋଦୀ, ଯୋଗୀ-ସନ୍ନ୍ୟାସୀବାଣୀ ବା ଗୋବିନ୍ଦଚନ୍ଦ୍ର ବାଣୀ ଇତ୍ୟାଦି । ଏଥିରୁ ମଙ୍ଗଳ ଓ କଳସା ମାତ୍ର ସଚରାଚର ପ୍ରଚଳିତ । ମଙ୍ଗଳ ଦୁଇ ଚରଣ ଓ କଳସା ଚାରି ଚରଣରେ ବିଚରିତ । ଉଭୟ ରାଗରେ ଯତି ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅଷ୍ଟମ ଓ ଶେଷାକ୍ଷର ଉପରେ ପଡ଼େ । ଏ ଦୁଇ ଛନ୍ଦ ସଂସ୍କୃତ ବସନ୍ତତିଳକର ଅନୁରୂପ ।

ସମୟ ସମୟରେ କଳସା ରାଗର ଯତି ଚତୁର୍ଥ, ଅଷ୍ଟମ, ଦ୍ୱାଦଶ ଓ ଶେଷାକ୍ଷର ଉପରେ ପଡ଼ିବାର ଦେଖାଯାଏ; କିନ୍ତୁ ଏପରି ଯତି ରଖି ଗାଇବା ସ୍ୱରବଳସାପେକ୍ଷ ।

ଏ ପ୍ରଦେଶର ବାଳିକାମାନେ ଚୈତ୍ର ମାସରେ ‘ଖର୍‍ଖରୀ’ ନାମ୍ନୀ କୌଣସି ଦେବୀଙ୍କୁ ପୂଜା କରନ୍ତି । ପୂଜା ସମୟରେ ଯେଉଁ ଗୀତସବୁ ଗାଆନ୍ତି, ତହିଁରୁ କେତେକ ଅଷ୍ଟାକ୍ଷର ଓ କେତେକ ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶାକ୍ଷର । ଯଥା:-

ବଂଶୀଦାସଙ୍କ ଚଉତିଶା (ଗଡ଼ମାଳିୟା ବୃତ୍ତ) ଓ ବିଦଗ୍ଧ ଚିନ୍ତାମଣିର ୬୨ ଛନ୍ଦ (ମଙ୍ଗଳକେଦାର) ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶାକ୍ଷର ଛନ୍ଦର ରୂପାନ୍ତର ।

(୧୩)

ଓଡ଼ିଆ ପଞ୍ଚଦଶାକ୍ଷର ଛନ୍ଦର ନାମ ଭାଟିଆରୀ (ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଲୀଳା) ବା ଭୈରବ (ବିଶିରାମାୟଣ) । ପ୍ରାକୃତ ସାରଙ୍ଗିକା ଛନ୍ଦ ପରି ଏହି ଛନ୍ଦର ଯତି ଅଷ୍ଟମ ଓ ଶେଷାକ୍ଷର ଉପରେ ପଡ଼େ । ଯଥା:-

ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଲୀଳାରେ ବ୍ୟବହୃତ ‘ବଢ଼ାକ୍ଷର’ ଛନ୍ଦ ପଞ୍ଚଦଶାକ୍ଷର ବିଶିଷ୍ଟ ହେଲେ ସୁଦ୍ଧା ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶାକ୍ଷର ଛନ୍ଦର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଅଟେ । ଯଥା:-

କିନ୍ତୁ ବିଦଗ୍ଧ ଚିନ୍ତାମଣିର ପଞ୍ଚସ୍ତରି ଛନ୍ଦ ଲଳିତକାମୋଦୀ ପଞ୍ଚଦଶାକ୍ଷର ଛନ୍ଦର ରୂପାନ୍ତର ।

(୧୪)

ଓଡ଼ିଆ ଷୋଡ଼ଶାକ୍ଷର ଛନ୍ଦ ରାମକେରୀ ଓ ପ୍ରାକୃତ ଷୋଡ଼ଶାକ୍ଷର ଛନ୍ଦ ବ୍ରହ୍ମରୂପକ ପ୍ରାୟ ସମାନ । ଉଭୟ ଛନ୍ଦରେ ଯତିପାତ ନବମ ଓ ଶେଷାକ୍ଷର ଉପରେ । ଯଥା:-

(୧୫)

ଓଡ଼ିଆ ସପ୍ତଦଶାକ୍ଷର ଛନ୍ଦ କାଳୀ ପ୍ରାକୃତ ଅଷ୍ଟାଦଶାକ୍ଷର ଚର୍ଚ୍ଚରୀ ଛନ୍ଦର ରୂପାନ୍ତର ପରି ପ୍ରତୀତି ହୁଏ । ଉଭୟ ଛନ୍ଦରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ତୃତୀୟ, ଅଷ୍ଟମ, ତ୍ରୟୋଦଶ ଓ ଅନ୍ତ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣ ଗୁରୁ ଓ ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଞ୍ଚମ, ଦଶମ ଓ ଶେଷାକ୍ଷର ଉପରେ ଯତିପାତ ହୁଏ । ଓଡ଼ିଆ କାଳୀ ରାଗର ଶେଷରେ ଦୁଇଗୋଟି ଅକ୍ଷର ମାତ୍ର ଥିଲେ ହେଁ ପ୍ରାକୃତ ଛନ୍ଦର ଶେଷ ତିନି ଅକ୍ଷରର ଯେତେ ଉଚ୍ଚାରଣ, ଏ ଦୁଇ ଅକ୍ଷରର ତେତେ ଉଚ୍ଚାରଣ । ଯଥା:-

ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଲୀଳାର ୨୩୨ ଛାନ୍ଦ ଦେଖିଲେ ଉପରୋକ୍ତ ଅନୁମାନ କେତେଦୂର ସତ୍ୟ ସହଜରେ ଜଣାଯିବ । ଏହି ଛନ୍ଦ ଅଷ୍ଟାଦଶାକ୍ଷର ବିଶିଷ୍ଟ ହେଲେ ସୁଦ୍ଧା କାଳୀ ରାଗର ବୋଲୀରେ ଗାନ କରାଯାଏ । ଯଦି ନିୟମ ମଧ୍ୟ ପ୍ରାୟ କାଳୀ ରାଗର ସଦୃଶ । ଯଥା:-

(୧୬)

ଓଡ଼ିଆ ଅଷ୍ଟାଦଶାକ୍ଷର ଛନ୍ଦର ନାମ କୁମ୍ଭକାମୋଦୀ । ଏହା ପ୍ରାକୃତ କ୍ରୀଡ଼ାଚନ୍ଦ୍ରର ଅନୁରୂପ । ଯଥା:-

ଏହି ଛନ୍ଦକୁ କେହି କେହି ଢଗମୁକ୍ତାବଳୀ କହନ୍ତି । (ବିଦଗ୍ଧ ଚିନ୍ତାମଣି)

ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ଊନବିଂଶତ୍ୟକ୍ଷର ଛନ୍ଦ ନାହିଁ ।

(୧୭)

ଓଡ଼ିଆ ବିଂଶତ୍ୟକ୍ଷର ଛନ୍ଦ ପ୍ରାକୃତ ‘ଗୀତା’ ଛନ୍ଦର ଅନୁରୂପ । ଏହି ରାଗକୁ କେହି କେହି ବଙ୍ଗଳାଶ୍ରୀ, କେହି କେହି ଭାରତବୋଲୀ, କେହି କେହି ମତୁଆରୀ କହନ୍ତି । ଗୁଣସାଗରବାଣୀ ମଧ୍ୟ ବିଂଶତ୍ୟକ୍ଷର ଛନ୍ଦ । ଏଥିରେ ଯତିପାତ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଷଷ୍ଠ, ଦ୍ୱାଦଶ ଓ ଶେଷାକ୍ଷର ଉପରେ ହୁଏ । ଯଥା:-

ଏହା ଗୀତଗୋବିନ୍ଦ ପଞ୍ଚମ ସର୍ଗ ଗୁଜ୍ଜରୀ ରାଗର ଅନୁକରଣ ବୋଲି କେହି କେହି ଅନୁମାନ କହନ୍ତି-

‘ବଙ୍ଗଳାଶ୍ରୀ’ ଏହି ନାମ ଦେଖି ଏହି ଛନ୍ଦ ବଙ୍ଗଳା ତ୍ରିପଦୀରୁ ଆସିଥିବାର କେହି କେହି ଅନୁମାନ କରନ୍ତି । ଏପରି ଅନୁମାନ କରିବା କେବଳ ଭ୍ରମ । ପ୍ରାଚୀନ ବଙ୍ଗଭାଷା ଉପରେ ପ୍ରାଚୀନ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଥିବାର ପ୍ରମାଣ ମିଳେ; କିନ୍ତୁ ପ୍ରାଚୀନ ବଙ୍ଗଭାଷାର କୌଣସି ବିଷୟ ଓଡ଼ିଆମାନେ ଅନୁକରଣ କରିଥିଲା ପରି ଜଣାଯାଏ ନାହିଁ । ଯାହାହେଉ, ଏହି ଛନ୍ଦ ଯଦି ବଙ୍ଗଳାରୁ ଆସିଥାନ୍ତା, ତେବେ ଏହାକୁ ବଳରାମ ଦାସ ‘ଭାରତବୋଲୀ’ ଓ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଲୀଳା ପ୍ରଣେତା ‘ମତୁଆରୀ’ ଆଖ୍ୟା କାହିଁକି ଦେଇଥାନ୍ତେ ? ବିଦଗ୍ଧ ଚିନ୍ତାମଣିର ୫୩ ଛାନ୍ଦ- ଯାହା କି ଗୋଟିଏ ବିଷମ ବୃତ୍ତ- ‘ବଙ୍ଗଳାଶ୍ରୀ’ ନାମରେ କାହିଁକି ଅଭିହିତ ହୋଇଥାନ୍ତା ?

ଓଡ଼ିଆରେ ଏକବିଂଶତ୍ୟକ୍ଷର ଛନ୍ଦ ନାହିଁ ।

(୧୮)

ଓଡ଼ିଆ ଦ୍ୱାବିଂଶତ୍ୟକ୍ଷର ଛନ୍ଦର ନାମ ପୋଈ ବା ସାନ ଭୂପାଳ । ସଂସ୍କୃତ ‘ପଦୀ’ ଶବ୍ଦ ପ୍ରାକୃତରେ ‘ପଈ’ ହୋଇ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ‘ପୋଈ’ ଆକାର ଧାରଣ କରିଅଛି । ଓଡ଼ିଆରେ ‘ଛ ପୋଈ’, ‘ନ ପୋଈ’ ଥିଲାପରି ପ୍ରାକୃତରେ ମଧ୍ୟ ‘ଛପ୍‍ପଆ’, ‘ଣଉପଆ’ ଦେଖାଯାଏ । ଓଡ଼ିଆ ‘ପୋଈ’ ବୃତ୍ତ ଓଡ଼ିଆ ବିଂଶତ୍ୟକ୍ଷର ଛନ୍ଦ ବଙ୍ଗଳାଶ୍ରୀରୁ ଆସିଥିଲା ପରି ବୋଧହୁଏ । ଉଭୟ ଛନ୍ଦର ଯତିପାତ ସମାନ-ପ୍ରତ୍ୟେକ ଷଷ୍ଠ, ଦ୍ୱାଦଶ, ଶେଷାକ୍ଷର ଉପରେ । ପ୍ରଭେଦ ଏତିକି, ବଙ୍ଗଳାଶ୍ରୀର ଶେଷ ଆଠ ଅକ୍ଷର ବଦଳରେ ପୋଈରେ ଦଶ ଅକ୍ଷର ଦେଖାଯାଏ । ସୁତରାଂ ପୋଈ ବୃତ୍ତକୁ ବଙ୍ଗଳାଶ୍ରୀର ରୂପାନ୍ତର ବଢ଼ାକ୍ଷର ଛନ୍ଦ କହିଲେ ଅସଙ୍ଗତ ହେବ ନାହିଁ । ଦୁଇ ଛନ୍ଦଯାକ ତୁଳନା କରି ଦେଖନ୍ତୁ-

ଗାନ ସମୟରେ ବଙ୍ଗଳାଶ୍ରୀର ଅଷ୍ଟାଦଶ ଓ ଶେଷ ବର୍ଣ୍ଣର ପ୍ଳୁତ ଉଚ୍ଚାରଣ ହୁଏ; କିନ୍ତୁ ପୋଈ ରାଗରେ ଏହି ଅକ୍ଷରମାନଙ୍କର ସେତେ ଉଚ୍ଚାରଣ ହୁଏ ନାହିଁ । ଏଥିରୁ ବିଶ୍ୱାସ ହୁଏ, ବଙ୍ଗଳାଶ୍ରୀର ଦୁଇଗୋଟି ପ୍ଳୁତ ଉଚ୍ଚାରିତ ବର୍ଣ୍ଣ ପୋଈରେ ଚାରିଗୋଟି ବର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଅଛି । ବ୍ୟାପ୍ୟ-ବ୍ୟାପକଭାବ ଅର୍ଥାତ୍‍ ଗୁରୁହ୍ରାସ ଓ ଲଘୁବୃଦ୍ଧି ପ୍ରଥା ପ୍ରାକୃତରେ ମଧ୍ୟ ଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ଯଥା:-

(୧୯)

ଓଡ଼ିଆ ତ୍ରୟୋବିଂଶତ୍ୟକ୍ଷର ଛନ୍ଦ ପ୍ରାକୃତ ଚତୁର୍ବିଂଶତ୍ୟକ୍ଷର ଛନ୍ଦରୁ ଆସିଥିଲା ପରି ଅନୁମାନ ହୁଏ-

ପ୍ରାକୃତ ଛନ୍ଦର ଉପାନ୍ତ୍ୟ ବା ତତ୍‍ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଲଘୁ ଅକ୍ଷର କଟାଯାଇ ଓଡ଼ିଆରେ ତ୍ରୟୋବିଂଶତ୍ୟକ୍ଷର ଛନ୍ଦ ହୋଇଅଛି । ଏହି କ୍ଷତିପୂରଣ ଲାଗି ଗାନ ସମୟରେ ଓଡ଼ିଆ ଛନ୍ଦର ଶେଷାକ୍ଷରର ଉଚ୍ଚାରଣ ଯତ୍‍କିଞ୍ଚିତ୍‍ ଦୀର୍ଘ ହୋଇଥାଏ ।

(୨୦)

ଓଡ଼ିଆ ଚତୁର୍ବିଂଶତ୍ୟକ୍ଷର ପୋଈ ବା ଭୂପାଳ ଛନ୍ଦ ଓ ପ୍ରାକୃତ ଦୁର୍ମିଳା ଛନ୍ଦ ପ୍ରାୟ ସମାନ-। ଉଭୟ ଛନ୍ଦରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅଷ୍ଟମ, ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶ ଓ ଶେଷାକ୍ଷର ଉପରେ ଯତି ପତିତ ହୁଏ । ଯଥା:-

ଓଡ଼ିଆରେ ପଞ୍ଚବିଂଶତ୍ୟକ୍ଷର ଛନ୍ଦ ନାହିଁ ।

(୨୧)

ଓଡ଼ିଆ ଷଡ଼୍‍ବିଂଶତ୍ୟକ୍ଷର ଛନ୍ଦର ନାମ ବିଭାଷଗୁଜ୍ଜରୀ ବା ବିଚିତ୍ରଦେଶାକ୍ଷ (ବିଦଗ୍ଧ ଚିନ୍ତାମଣି) । ଏହା କେଉଁ ସଂସ୍କୃତ ବା ପ୍ରାକୃତ ଛନ୍ଦର ଅନୁରୂପ, ଜଣାଯାଏ ନାହିଁ । ଯେଉଁଠାରେ ପ୍ରମାଣାଭାବ ସେଠାରେ କୌଣସି ଉପପତ୍ତି ସଂସ୍ଥାପନ କରିବା ନିରାପଦ ନୁହେଁ । ଯାହାହେଉ, ଉତ୍ତମରୂପେ ପରିଶୀଳନ କରି ଦେଖିଲେ, ଓଡ଼ିଆ ବିଭାଷଗୁଜ୍ଜରୀ ଚତୁର୍ବିଂଶତ୍ୟକ୍ଷର ପୋଈବୃତ୍ତରୁ ଆସିଥିଲା ପରି ଅନୁମାନ ହୁଏ । ପୋଈ ବୃତ୍ତରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅଷ୍ଟମ, ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶ ଓ ଶେଷାକ୍ଷର ଉପରେ ଯତିପାତ ପଡ଼େ; ବିଭାଷଗୁଜ୍ଜରୀରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅଷ୍ଟମ, ଷୋଡ଼ଶ ଓ ଶେଷାକ୍ଷର ଉପରେ ଯତିପାତ ହୁଏ । ଅର୍ଥାତ୍‍ ପୋଈର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଚରଣର ଦ୍ୱିତୀୟ ଦଳରେ ଦୁଇଗୋଟି ଅକ୍ଷର ମିଶାହୋଇ ବିଭାଷଗୁଜ୍ଜରୀ ରାଗ ସୃଷ୍ଟ ହୋଇଅଛି-

କେହି କେହି ପଚାରିପାରନ୍ତି, ସଂସ୍କୃତ ଛନ୍ଦୋମଞ୍ଜରୀ, ବୃତ୍ତରତ୍ନାକର, ଶ୍ରୂତବୋଧ ଇତ୍ୟାଦି ଥାଉ ଥାଉ ପ୍ରାକୃତପିଙ୍ଗଳସୂତ୍ରରୁ ଏତେ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ କାହିଁକି ଦିଆଗଲା ? ଏଥିର କାରଣ ଏହି- ଅନ୍ତ୍ୟବର୍ଣ୍ଣର ମେଳ, ଗୁରୁବର୍ଣ୍ଣର ଲଘୁ ଉଚ୍ଚାରଣ ଓ ଲଘୁ ବର୍ଣ୍ଣର ଗୁରୁ ଉଚ୍ଚାରଣ ହେବା ଓଡ଼ିଆ ଛନ୍ଦଯାକର ଗୋଟିଏ ବିଶେଷତ୍ୱ । ଏ ଦୁଇ ବିଷୟ ପ୍ରାକୃତ ଛନ୍ଦମାନଙ୍କରେ ମଧ୍ୟ ଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ଯଥା:-

ଉପରୋଦ୍ଧୃତ ଛନ୍ଦଗୁଡ଼ିକରେ ଶେଷାକ୍ଷରର ସମତା ଓ ଲହୁ, କହୁ, ଭୋଇରାଆ, କୀର୍ତ୍ତି, ସୁଣି, ସୁନ୍ଦରୀ, ତଣୁ ବଦଳରେ ଲହୂ, କହୂ, ଭୋଈରାଆ, କୀତ୍ତୀ, ସୂଣୀ, ସୁନ୍ଦରି, ତଣୂ ବ୍ୟବହାର ହେବାର ଦେଖାଯାଏ । ସଂସ୍କୃତ ସହିତ ଓଡ଼ିଆର ଏପରି ବିଲକ୍ଷଣ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ନାହିଁ । ଏହି ହେତୁରୁ ଏଥିରେ ସଂସ୍କୃତ ପ୍ରମାଣ ଅପେକ୍ଷା ପ୍ରାକୃତ ପ୍ରମାଣ ବହୁଳ ପରିମାଣରେ ଦିଆଗଲା ।



ଦ୍ୱିତୀୟ ପ୍ରବନ୍ଧ

ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ଊନବିଂଶତ୍ୟକ୍ଷର ଓ ଏକବିଂଶତ୍ୟକ୍ଷର ଛନ୍ଦ ନାହିଁ ବୋଲି ଆମ୍ଭେ ଇତିପୂର୍ବେ ଲେଖିଥିଲୁ । କିନ୍ତୁ ଏ ଦୁଇ ଛନ୍ଦ ଓଡ଼ିଆରେ ବ୍ୟବହୃତ ଥିବାର ଅନୁସନ୍ଧାନ ଦ୍ୱାରା ଅବଧାରିତ ହୋଇଅଛି । ଯଥା:-

ଏ ଦୁଇ ଛନ୍ଦ କେଉଁ ସଂସ୍କୃତ ବା ପ୍ରାକୃତ ଛନ୍ଦର ଅନୁକରଣ, ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବା କଷ୍ଟସାଧ୍ୟ।

ପୂର୍ବୋକ୍ତ ୨୩ଟି ଛନ୍ଦ ଛଡ଼ା ଓଡ଼ିଶାରେ ଆଉ କେତୋଟି ଛନ୍ଦ ପ୍ରଚଳିତ ଥିବାର ଦେଖାଯାଏ । ଯଥା:-

ଏସବୁ ସମାନାକ୍ଷର ପଦ ବିଶିଷ୍ଟ ନ ହେଲେ ସୁଦ୍ଧା ସମଛନ୍ଦ ଶ୍ରେଣୀଭୁକ୍ତ । ଅଳ୍ପ ପରୀକ୍ଷା କରି ଦେଖନ୍ତୁ-

(୧)

ଏହା ପଞ୍ଚମାକ୍ଷର-ଯତି ବିଶିଷ୍ଟ ଅଷ୍ଟାକ୍ଷର ଛନ୍ଦରୁ ଜାତ । ଯଥା:-

ଏହି ଛନ୍ଦର ପ୍ରଥମ ଚରଣରୁ ପ୍ରଥମ ପାଞ୍ଚ ଅକ୍ଷର କଟାଯାଇ ଅବଶିଷ୍ଟ ତିନି ଅକ୍ଷର ସହିତ ଉପରୋକ୍ତ ଢଗବୃତ୍ତ ସୃଷ୍ଟ ହୋଇଅଛି । ଯଥା:-

(୨)

ଏହା ଷଷ୍ଠାକ୍ଷର-ଯତି ବିଶିଷ୍ଟ ଦଶାକ୍ଷର ଛନ୍ଦର ରୂପାନ୍ତର । ଯଥା:-

ଏହି ଛନ୍ଦର ପ୍ରଥମ ଚରଣରୁ ପ୍ରଥମ ଛ’ ଅକ୍ଷର କଟାଯାଇ ଶେଷ ଚାରି ଅକ୍ଷର ତୁଲେ ଉପରୋକ୍ତ ଢଗବୃତ୍ତ ହୋଇଅଛି । ଯଥା:-

(୩)

ଏହା ପଞ୍ଚମାକ୍ଷର-ଯତି ବିଶିଷ୍ଟ ଦଶାକ୍ଷର ଛନ୍ଦରୁ ଆସିଅଛି । ଯଥା:-

ପ୍ରଥମ ଚରଣର ଶେଷ ପାଞ୍ଚ ଅକ୍ଷର ସହିତ ଉପରୋକ୍ତ ଢଗବୃତ୍ତ ଚରିତ ହୋଇଅଛି । ଯଥା:-

(୪)

ଏହି ଢଗବୃତ୍ତ ଷଷ୍ଠାକ୍ଷର-ଯତି ବିଶିଷ୍ଟ ଏକାଦଶାକ୍ଷର ଛନ୍ଦରୁ ଜାତ-

ଏଥିର ପ୍ରଥମ ଚରଣରୁ ପ୍ରଥମ ଛ’ ଅକ୍ଷର କାଟି ଦେଖିଲେ ଉପରୋକ୍ତ ଢଗବୃତ୍ତ କିପରି ଜାତ ହୋଇଅଛି, ସ୍ପଷ୍ଟ ଜଣାଯିବ । ଯଥା:-

(୫)

ଏହା ବଙ୍ଗଳାଶ୍ରୀ ଛନ୍ଦର ରୂପାନ୍ତର ମାତ୍ର ।

(୬)

ଏହା ଏକବିଂଶତ୍ୟକ୍ଷର ଛନ୍ଦରୁ ଆସିଥିବାର ଅନୁମାନ ହୁଏ ।

(୭)

ଏହା ମଧ୍ୟ ଏକବିଂଶତ୍ୟକ୍ଷର ଛନ୍ଦରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ।

(୮)

ଏହା ଦ୍ୱାବିଂଶତ୍ୟକ୍ଷର ପୋଈ ଛନ୍ଦରୁ ଆସିଥିବାର ବିଶ୍ୱାସ ହୁଏ ।

(୯)

ଏହା ମଧ୍ୟ ଦ୍ୱାବିଂଶତ୍ୟକ୍ଷର ଛନ୍ଦରୁ ଜାତ ।

(୧୦)

ଏହା ଓଡ଼ିଆ ତ୍ରୟୋବିଂଶତ୍ୟକ୍ଷର ଛନ୍ଦର ରୂପାନ୍ତର । ଉପରୋକ୍ତ ଦଶ ଢଗ ବୃତ୍ତରୁ ଅନେକ ଓଡ଼ିଆ ବିଷମ ଛନ୍ଦ ଓ ଗୀତ ଆସିଥିବାର ପ୍ରତୀତି ହୁଏ ।

କେତେକ ପ୍ରାକୃତ ମାତ୍ରାଛନ୍ଦରେ ସମାନାକ୍ଷର ବିଶିଷ୍ଟ ପଦ ଦେଖାଯାଏ ନାହିଁ । ଯଥା:-

ଓଡ଼ିଆରେ ମଧ୍ୟ ଏହିପରି କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଛନ୍ଦ ପ୍ରଚଳିତ ଥିବାର ଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ଯଥା:-

ବିଷମ ଛନ୍ଦ

ଓଡ଼ିଆରେ ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ବିଷମ ଛନ୍ଦ ଥିବାର ଜଣାଯାଏ; କିନ୍ତୁ ଏ ସବୁର ଇତିହାସ ଲେଖିବା ସହଜ ବ୍ୟାପାର ନୁହେଁ । ସୁତରାଂ ସେଥିରୁ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଛନ୍ଦର ବିବରଣ ମାତ୍ର ଏହିଠାରେ ଦିଆଗଲା-

(୧)

ଏହି ଛନ୍ଦର କୌଣସି ନାମ ନାହିଁ । ଏହି ଚତୁର୍ଥାକ୍ଷର-ଯତିବିଶିଷ୍ଟ ଅଷ୍ଟାକ୍ଷର ସମ ଛନ୍ଦରୁ ଜାତ ।

(୨)

ଏହା ତୃତୀୟ ଢଗବୃତ୍ତରୁ ଜାତ । ଏଥିରେ ଢଗର ପ୍ରଥମ ଚରଣ ଦ୍ୱିରାବୃତ୍ତି ହୋଇଅଛି ।

(୩)

ଏହା ଚତୁର୍ଥ ଢଗବୃତ୍ତରୁ ଜାତ । ଢଗର ପ୍ରଥମ ଚରଣ ଦ୍ୱିରାବୃତ୍ତି ହୋଇ ଏହି ବିଷମ ଛନ୍ଦ ହୋଇଅଛି ।

(୪)

ଭାଟିଆରୀ

ଘଣ୍ଟାରବ

ତୋଡ଼ି । ଏକତାଳୀ

ଏହି ତିନି ଛନ୍ଦ ସମାନ ଓ ପଞ୍ଚମ ଢଗବୃତ୍ତରୁ ଜାତ । ଢଗର ଗୋଟିଏ ଅଷ୍ଟାକ୍ଷର ଚରଣ ବଦଳରେ ଏଥିରେ ଦୁଇଗୋଟି ଅଷ୍ଟାକ୍ଷର ଚରଣ ଦେଖାଯାଏ । ଅର୍ଥାତ୍‍ ଢଗର ପ୍ରଥମ ଚରଣ ଏ ତିନି ଛନ୍ଦଯାକରେ ଦ୍ୱିରାବୃତ୍ତି ହୋଇଅଛି ।

(୫)

ଭାଟିଆରୀ

ଏହା ‘ଘଣ୍ଟାରବ’ରୁ ଜାତ । ‘ଘଣ୍ଟାରବ’ର ପ୍ରଥମ ଦୁଇ ଚରଣ ମଧ୍ୟରେ ପାଞ୍ଚୋଟି ଅକ୍ଷର (କି ଆହେ ଭାଇ) ମାତ୍ର ମିଶା ହୋଇଅଛି ।

(୬)

ତୋଡ଼ୀ । ଏକତାଳୀ

ଏହା ମଧ୍ୟ ‘ଘଣ୍ଟାରବ’ରୁ ଜାତ । ଶେଷରେ ପାଞ୍ଚ ଅକ୍ଷରର ପଦ ଗୋଟିଏ (କି ଭାଗ୍ୟବଳେ) ମାତ୍ର ଏଥିରେ ଅଧିକ ଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ।

(୭)

ଗଡ଼ମାଳିଆ ବୃତ୍ତ

ଏହା ପଞ୍ଚମ ଢଗବୃତ୍ତର ରୂପାନ୍ତର । ଢଗର ଦ୍ୱିତୀୟ ଚରଣ ଯତିପାତଠାରେ ଭଙ୍ଗା ହୋଇ ଏଥିରେ ଦ୍ୱିତୀୟ ଓ ତୃତୀୟ ଚରଣ ହୋଇଅଛି । ଶେଷରେ ଧ୍ରୁବପଦ ଗୋଟିଏ ସଂଯୋଜିତ ହୋଇଅଛି ।

(୮)

ତୋଡ଼ୀ

ଏହା ଅଷ୍ଟମ ଢଗବୃତ୍ତରୁ ଜାତ । ପ୍ରଭେଦ ଏତିକି-ଢଗରେ ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ଦଶାକ୍ଷର ଚରଣ ଦେଖାଯାଏ; ତୋଡ଼ୀ ରାଗରେ ଦୁଇଗୋଟି ଦଶାକ୍ଷର ଚରଣ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଅଛି ।

(୯)

ଚିନ୍ତାଦେଶାକ୍ଷ ବା ଚିନ୍ତାଭୈରବ

(ଗୋପବିଳାପ ବୃତ୍ତ)

ଉପରୋକ୍ତ ‘ତୋଡ଼ୀ’ ଛନ୍ଦର ଶେଷରେ ତିନିଟି ଅକ୍ଷର ମିଶି ଚିନ୍ତାଦେଶାକ୍ଷ ବା ଚିନ୍ତାଭୈରବ ରଚିତ ହୋଇଥିବାର ସ୍ପଷ୍ଟ ଜଣାଯାଏ ।

(୧୦)

ଶୋକବରାଡ଼ି

ଏହା ‘ଚିନ୍ତାଭୈରବ’ର ରୂପାନ୍ତର । ‘ଚିନ୍ତାଭୈରବ’ର ତୃତୀୟ ଚରଣର ୨୨ ଅକ୍ଷର ବଦଳରେ ୨୦ ଅକ୍ଷର ଓ ଚତୁର୍ଥ ଚରଣର ୩ ଅକ୍ଷର ବଦଳରେ ୨ ଅକ୍ଷର ମାତ୍ର ଏଥିରେ ଦେଖାଯାଏ ।

(୧୧)

ରାଜବିଜେ । ଧନାଶ୍ରୀ

ଏହା ଅବିକଳ ‘ଶୋକବରାଡ଼ି’ ।

(୧୨)

ଗଡ଼ମାଳିଆ ବୃତ୍ତ

ଏହା ‘ଚିନ୍ତାଦେଶାକ୍ଷ’ ବା ‘ଚିନ୍ତାଭୈରବ’ରୁ ଜାତ । ପ୍ରଭେଦ ଏତିକି-ଚିନ୍ତାଭୈରବର ଚତୁର୍ଥ ଚରଣରେ ତିନିଟି ଅକ୍ଷର ଦେଖାଯାଏ, ଏଥିରେ ଚାରୋଟି ଅକ୍ଷର ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଅଛି । ଚିନ୍ତାଭୈରବରେ ପଞ୍ଚମ ଚରଣ ନାହିଁ; ଏଥିରେ ଦ୍ୱାଦଶାକ୍ଷରର ଗୋଟିଏ ଚରଣ ଅଧିକ ସଂଯୋଜିତ ହୋଇଅଛି । ତୃତୀୟ ଚରଣର ଶେଷ ଦଶ ଅକ୍ଷର କଟାଯାଏ ପ୍ରଥମ ଦ୍ୱାଦଶ ଅକ୍ଷରରେ ପଞ୍ଚମ ଚରଣ ରଚିତ ହୋଇଥିଲା ପରି ବୋଧହୁଏ ।

(୧୩)

ବିମ୍ବାଧରୀ ଚଉତିଶା ବାଣୀ

ଏହା ‘ଗଡ଼ମାଳିଆ ବୃତ୍ତ’ର ଅନୁରୂପ । ଗଡ଼ମାଳିଆ ବୃତ୍ତର ପଞ୍ଚମ ଚରଣରେ ତୃତୀୟ ଚରଣର ଶେଷ ଦଶାକ୍ଷର ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଅଛି ।

(୧୪)

ଶୋକକାମୋଦୀ

ଏହା ଉପରୋକ୍ତ ଛନ୍ଦର ରୂପାନ୍ତର । ଏହାର ଶେଷରେ ଦ୍ୱାଦଶାକ୍ଷରର ଗୋଟିଏ ଚରଣ ମାତ୍ର ଅଧିକ ଦେଖାଯାଏ । ଏହାକୁ ଗଡ଼ମାଳିଆ ବୃତ୍ତିର ରୂପାନ୍ତର କହିଲେ ସୁଦ୍ଧା ଦୋଷ ହେବନାହିଁ । ଗଡ଼ମାଳିଆ ବୃତ୍ତର ଘୋଷା ଓ ଶେଷ ଚରଣର ମଧ୍ୟରେ ଦଶ ଅକ୍ଷରର ଆଉ ଗୋଟିଏ ଚରଣ ସନ୍ନିବିଷ୍ଟ ହୋଇଅଛି ।

(୧୫)

ଆଶାବରୀ

ଏହା ଦ୍ୱାବିଂଶତ୍ୟକ୍ଷର ପୋଈ ବୃତ୍ତର ରୂପାନ୍ତର । ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଚରଣ ଯତିପାତଠାରେ ଭଙ୍ଗାଯାଇ ତହିଁର ଶେଷ ଦଶାକ୍ଷରରେ ତୃତୀୟ ଚରଣ ରଚିତ ହୋଇଅଛି ।

(୧୬)

ସିନ୍ଧୁ କାମୋଦୀ

ଷଡ଼୍‍ବିଂଶତ୍ୟକ୍ଷର ‘ବିଭାଷ’ ରାଗର ଶେଷରେ ‘ପ୍ରାଣନାଥ’ ପଦ ମିଶାଯାଇ ‘ସିନ୍ଧୁ କାମୋଦୀ’ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଅଛି ।

(୧୭)

ଆନନ୍ଦ ଭୈରବ

ଏହା ଅଷ୍ଟମାକ୍ଷର-ଯତି ବିଶିଷ୍ଟ ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶାକ୍ଷର ଛନ୍ଦରୁ ଜାତ । ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶାକ୍ଷର ସ୍ଥାନରେ ତୃତୀୟ ଚରଣରେ ଅଷ୍ଟାକ୍ଷରି ମାତ୍ର ଦେଖାଯାଏ । ଅର୍ଥାତ୍‍ ଗୋଟିଏ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଚରଣ ଯତିପାତଠାରେ ଭଙ୍ଗାଯାଇ ତହିଁର ପୂର୍ବାର୍ଦ୍ଧରେ ଦ୍ୱିତୀୟ ଚରଣ ରଚିତ ହୋଇଅଛି ।

(୧୮)

ଶଙ୍କରାଭରଣ

ଏହା ଉପରୋକ୍ତ ‘ଆନନ୍ଦଭୈରବ’ର ଅନୁରୂପ ।

(୧୯)

ଶାରଙ୍ଗ

ଏହା ମଧ୍ୟ ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶାକ୍ଷର ଛନ୍ଦରୁ ଜାତ । ‘ଶାରଙ୍ଗ’ ଓ ‘ଶଙ୍କରାଭରଣ’ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ପ୍ରଭେଦ ତୃତୀୟ ଚରଣର ‘ଗୋ’ ମାତ୍ର ।

(୨୦)

ଜୟନ୍ତ (କଳାକାଇଁଚ ବାଣୀ)

ଏହା ମଧ୍ୟ ଅଷ୍ଟମାକ୍ଷର-ଯତି ବିଶିଷ୍ଟ ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶାକ୍ଷର ଛନ୍ଦରୁ ଜାତ । ଗୋଟିଏ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଚରଣର ଶେଷ ଛ’ ଅକ୍ଷର ମାତ୍ର ତୃତୀୟ ଚରଣରେ ଦେଖାଯାଏ ।

(୨୧)

କୁସୁମ ସଉରଭ ବାଣୀ

ଏହା ଉପରୋକ୍ତ ଛନ୍ଦର ଅନୁରୂପ ।

(୨୨)

କାଫି

ଏହା ସପ୍ତମାକ୍ଷର-ଯତି ବିଶିଷ୍ଟ ଦ୍ୱାଦଶାକ୍ଷର ସମ ଛନ୍ଦରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ।

ଗାନ ସମୟରେ ଏହି ଦ୍ୱାଦଶାକ୍ଷର ଛନ୍ଦ ‘କାଫି’ ରାଗର ଆକାର ଧାରଣ କରେ । ଯଥା:-

ପ୍ରଭେଦ ଏତିକି- କାଫି ରାଗର ଦ୍ୱିତୀୟ ଚରଣରେ ୧୯ ଅକ୍ଷର ଓ ଦ୍ୱାଦଶାକ୍ଷର ଛନ୍ଦର ଦ୍ୱିତୀୟ ଚରଣରେ ୨୦ ଅକ୍ଷର ଦେଖାଯାଏ । କିନ୍ତୁ କାଫି ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ‘ହେ’ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଅଛି ତାହା ଉଚ୍ଚାରଣରେ ଦୁଇଗୋଟି ଅକ୍ଷରର ଅନୁରୂପ ।

(୨୩)

ଘଣ୍ଟାରବ ଦୁଇତାଳୀ

ଏହା ପଞ୍ଚମାକ୍ଷର-ଯତି ବିଶିଷ୍ଟ ଭାଗବତ ବୃତ୍ତରୁ ଜାତ । ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଚରଣର ପୂର୍ବାର୍ଦ୍ଧରେ ଏଥିର ଦ୍ୱିତୀୟ ଚରଣ ହୋଇଅଛି ।

(୨୪)

ଆହାରୀ

ଏହା ଅଷ୍ଟାକ୍ଷର ‘କୁମ୍ଭକାମୋଦୀ’ରୁ ଆସିଅଛି । କୁମ୍ଭକାମୋଦୀର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଚରଣ ତିନି ଦଳରେ ବିଭକ୍ତ- ୬+୬+୬ । ତହିଁରୁ କୌଣସି ଦୁଇ ଦଳରେ ଆହାରୀର ପ୍ରଥମ ଓ ଦ୍ୱିତୀୟ ଚରଣ ହୋଇଅଛି । ଦ୍ୱିତୀୟ ଚରଣରେ ଆଠ ଅକ୍ଷର ଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା, ତହିଁର ପ୍ରଥମ ଦୁଇ ଅକ୍ଷର (ରାମା) ଧ୍ରୁବପଦ ତଳେ ଗଣ୍ୟ । ତୃତୀୟ ଚରଣ ଅବିକଳ କୁମ୍ଭକାମୋଦୀ ।

(୨୫)

କାଫି

ଏହା ଦ୍ୱାଦଶାକ୍ଷର ସମ ଛନ୍ଦରୁ ଜାତ । ଦୁଇ ଚରଣ ମଝିରେ ‘ହରବୀର’ ଏହି ଘୋଷା ପଦ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇ ଏହି ଛନ୍ଦ ହୋଇଅଛି ।

(୨୬)

କାମୋଦୀ

ଏହା ସଂସ୍କୃତ ଭୈରବୀ ରାଗର ଅନୁରୂପ । ଯଥା:-



ତୃତୀୟ ପ୍ରବନ୍ଧ

(୨୭)

ଖଣ୍ଡକାମୋଦୀ

ପଦବିନ୍ୟାସ ଓ ଯତିପାତ ଦେଖିଲେ, ଏହା ‘କାମୋଦୀ’ର ରୂପାନ୍ତର ପରି ଅନୁମାନ ହୁଏ । କାମୋଦୀର ପ୍ରଥମ ଦୁଇ ଚରଣ ଓ ପଞ୍ଚମ ଚରଣର ଶେଷରେ ନଅ ନଅ ଅକ୍ଷର ଦେଖାଯାଏ; ଏଥିରେ ସାତ ସାତ ଅକ୍ଷର ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଅଛି । କାମୋଦୀର ଚତୁର୍ଥ ଓ ପଞ୍ଚମ ଚରଣ ସ୍ଥାନରେ ଏଥିରେ ସପ୍ତାକ୍ଷରର ଗୋଟିଏ ଚରଣ ମାତ୍ର ଦେଖାଯାଏ ।

(୨୮)

କଲ୍ୟାଣଆହାରୀ

ଏହା ସଂସ୍କୃତ ଗୁଣ୍ଡକିରୀ ରାଗର ଅନୁକରଣ । ଯଥା:-

ଓଡ଼ିଆ ବସନ୍ତ, କୋଟାଇ ଗୁଣ୍ଡିଚାବୃତ୍ତ, ଆହାରୀ, ବସନ୍ତବରାଡ଼ି, ଆଦିମଗୁଶିରବାଳୀ ମଧ୍ୟ ଏଥିରୁ ଆସିଥିଲା ପରି ବୋଧହୁଏ ।

(୨୯)

କୌଶିକ

ଏହା ସଂସ୍କୃତ ବସନ୍ତ ରାଗରୁ ଜାତ । ଯଥା:-

(୩୦)

ବରାଡ଼ି

ଏହା ସଂସ୍କୃତ ଦେଶୀ ବରାଡ଼ିର ଅନୁରୂପ । ଯଥା-

ସଂସ୍କୃତ ଛନ୍ଦରେ ଚାରି ଚରଣ ମାତ୍ର ଦେଖାଯାଏ; କିନ୍ତୁ ଯତିପାତଠାରେ ଅର୍ଥାତ୍‍ “ପ୍ରିୟେ ଚାରୁଶୀଳେ”ଠାରେ ଭାଙ୍ଗିଦେଲେ, ତୃତୀୟ ଚରଣ ସହଜରେ ଦୁଇଗୋଟି ଚରଣ ହୋଇପାରେ । “ପ୍ରିୟେ ଚାରୁଶୀଳେ” ଛ’ ଅକ୍ଷର ହେଲେ ସୁଦ୍ଧା, ପ୍ରଥମ ଦୁଇ ଅକ୍ଷର (ପ୍ରିୟେ) ଓଡ଼ିଆ ଛନ୍ଦର ଶେଷରେ ଥିବା “ସେ”ର ସମାନ । ଯାହାହେଉ, ସ୍ୱରବଳ ଥିଲେ, ଦୁଇ ଚାରି ଅକ୍ଷର ଅଧିକ ବା ଊଣା ହେଲେ ସୁଦ୍ଧା ଗାନରେ କୌଣସି ଅସୁବିଧା ରହେ ନାହିଁ ।

(୩୧)

ରସକୋଇଲା

ଏହା ସଂସ୍କୃତ କର୍ଣ୍ଣାଟ ରାଗର ଅନୁକରଣ । ଯଥା:-

ଓଡ଼ିଆର ପ୍ରଥମ ଚାରି ଚରଣ ଏଗାର ଏଗାର ଅକ୍ଷର, ସଂସ୍କୃତର ପ୍ରଥମ ଚରଣରେ ୨୧ ଓ ଦ୍ୱିତୀୟ ଚରଣରେ ୨୪ ଅକ୍ଷର ଦେଖାଯାଏ । ତଥାପି ଓଡ଼ିଆର ପ୍ରଥମ ଚାରି ଚରଣ ଗାଇଲା ପରି ସଂସ୍କୃତର ପ୍ରଥମ ଦୁଇ ଚରଣ ଗାଇଲେ ନିରାଟଙ୍କରେ ଚଳିଯିବ ।

(୩୨)

ପୁରବୀ ବା ଚଉତିଶା

ଏହା ସଂସ୍କୃତ ରାମକିରୀ ରାଗର ଅନୁକରଣ । ଯଥା:-

(୩୩)

ଭାଟିଆରୀ ପଡ଼ିତାଳ

ଏହା ଉପରୋକ୍ତ ପୁରବୀରୁ ଜାତ । ଶେଷରେ ବିଂଶତ୍ୟକ୍ଷରର ଗୋଟିଏ ଚରଣ ମାତ୍ର ଅଧିକ ଦେଖାଯାଏ । ପ୍ରଥମ ଦୁଇ ଚରଣ କୋଡ଼ିଏ କୋଡ଼ିଏ, ତୃତୀୟ ଓ ଚତୁର୍ଥ ଚରଣ ଦଶ ଦଶ ଥିଲେ, ୨୦ ଅକ୍ଷରର ଚରଣ ମିଶାଇ ଗାଇବା ନିତାନ୍ତ ସହଜ ।

(୩୪)

ଚିନ୍ତାକାମୋଦୀ

ଏହା ଉପରୋକ୍ତ (୩୩) ପୁରବୀ ଛନ୍ଦର ରୂପାନ୍ତର । ପ୍ରଭେଦ ଏତିକି- ପୁରବୀର ତୃତୀୟ ଚରଣ ଦଶ ଅକ୍ଷର, ଏଥିର ତୃତୀୟ ଚରଣ ସାତ ଅକ୍ଷର ।ୟ

(୩୫)

ଏହା ଉପରୋକ୍ତ (୩୪) ଚିନ୍ତାକାମୋଦୀରୁ ଜାତ । ଗୋଟିଏ ଦଶାକ୍ଷରର ଚରଣ ମାତ୍ର ଏଥିରେ ଅଧିକ ଦେଖାଯାଏ । କୌଣସି କୌଣସିଠାରେ ଦୁଇଗୋଟି ଦଶାକ୍ଷର ଚରଣ ଅଧିକ ଥିବାର ମଧ୍ୟ ଦେଖାଯାଏ । ଯଥା:-

ଏଥିରେ ଆଉ ଦୁଇ ଚାରି ଚରଣ ଶେଷରେ ମିଶାଇଲେ ମଧ୍ୟ ଗାନରେ କୌଣସି ଅସୁବିଧା ହେବନାହିଁ ।

(୩୬)

ପୁରବୀ (ହରିଚଉତିଶା ବାଣୀ)

ଏହା ଓ ୩୨ ସଂଖ୍ୟା ପୁରବୀର ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ପ୍ରଭେଦ କେବଳ ଦୁଇ ଅକ୍ଷରର ଘୋଷା ପଦ ମାତ୍ର । ଏହି ଛନ୍ଦର ଘୋଷା ଉତ୍ତାରୁ କୌଣସି କୌଣସିଠାରେ ଦଶାକ୍ଷର ବିଶିଷ୍ଟ ତିନିଗୋଟି ଚରଣ, କୌଣସି କୌଣସିଠାରେ ଚାରି ଚରଣ ଥିବାର ଦେଖାଯାଏ । ଯଥା:-

(୩୭)

ରାଜବିଜେ

ଏହା ଉପରୋକ୍ତ ‘ପୁରବୀ’ର ରୂପାନ୍ତର । ପୁରବୀର ଶେଷ ଦୁଇ ଚରଣ ଏଥିରେ ଲୁପ୍ତ ହୋଇଅଛି ।

(୩୮)

କଲ୍ୟାଣଆହାରୀ

ଏହା ଆଷାଢ଼ଶୁକ୍ଳର ରୂପାନ୍ତର । ଆଷାଢ଼ଶୁକ୍ଳର ଷଡ଼କ୍ଷର ବିଶିଷ୍ଟ ପଞ୍ଚମ ଚରଣ ସ୍ଥଳରେ ଏଥିରେ ପାଞ୍ଚ ଅକ୍ଷରର ଗୋଟିଏ ଚରଣ ଓ ସାତ ଅକ୍ଷରର ଗୋଟିଏ ଚରଣ ଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ।

(୩୯)

ସିନ୍ଧୁକାମୋଦୀ (ନନ୍ଦାବାଈ ଚଉତିଶା ବାଣୀ)

ଏହା ‘କାମୋଦୀ’ର ରୂପାନ୍ତର । କାମୋଦୀର ଚାରି ଅକ୍ଷରର ଗୋଟିଏ ଘୋଷାପଦ ସ୍ଥଳରେ ଏଥିରେ ଦୁଇଗୋଟି ଘୋଷାପଦ ଦେଖାଯାଏ । ଅର୍ଥାତ୍‍ କାମୋଦୀର ଚତୁର୍ଥ ଓ ପଞ୍ଚମ ଚରଣ ମଧ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ ଚାରି ଅକ୍ଷରର ଘୋଷା ସନ୍ନିବିଷ୍ଟ କରାଯାଇ ସିନ୍ଧୁ କାମୋଦୀ ହୋଇଅଛି ।

(୪୦)

ଦେଶାକ୍ଷ

ଏହା ମଧ୍ୟ କାମୋଦୀର ରୂପାନ୍ତର । କାମୋଦୀର ଛ’ ଗୋଟି ଚରଣ ସ୍ଥଳରେ ଏଥିରେ ପାଞ୍ଚଗୋଟି ଚରଣ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଅଛି ଓ ଘୋଷା ଛାଡ଼ି ପ୍ରତ୍ୟେକ ଚରଣର ଯତିପାତଠାରେ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଅକ୍ଷର ଅଧିକ ଦେଖାଯାଏ ।

(୪୧)

କାମୋଦୀ ସରିମାନ (ବିପ୍ରସିଂହା ବାଣୀ)

ଏହା ଉପରୋକ୍ତ ଦେଶାକ୍ଷର ରୂପାନ୍ତର । ଦେଶାକ୍ଷର ଚତୁର୍ଥ ଚରଣ ୧୦ ଅକ୍ଷରରେ ରଚିତ; କାମୋଦୀ ସରିମାନର ଚତୁର୍ଥ ଚରଣ ୯ ଅକ୍ଷରରେ ରଚିତ ।

(୪୨)

ମୁନିବରବାଣୀ

ଏହା ଅଷ୍ଟାକ୍ଷର ସମାଛନ୍ଦରୁ ଆସିଅଛି । ଶେଷ ଚରଣରେ ଛ’ ଗୋଟି ଅକ୍ଷର ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏହି ଛ’ ଅକ୍ଷରର ଯେତେ ଉଚ୍ଚାରଣ, ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଷ୍ଟାକ୍ଷର ଚରଣର ।

(୪୩)

ଭୀଷ୍ମବାଣୀ

ଏହା ମୁନିବରବାଣୀର ରୂପାନ୍ତର । ମୁନିବରବାଣୀର ଶେଷ ଚରଣରୁ ଗୋଟିଏ ଅକ୍ଷର କଟାଯାଇ ଏଥିର ଶେଷ ଚରଣ ରଚିତ ହୋଇଅଛି । ମୁନିବରବାଣୀରେ ଚାରି ଚରଣରେ ପଦେ, ଏଥିରେ ଆଠ ଚରଣରେ ପଦେ ହୋଇଅଛି ।

(୪୪)

ମୁଖାରୀ

ଉପରୋକ୍ତ ଭୀଷ୍ମବାଣୀର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଦଳର ଶେଷରେ ତିନି ଅକ୍ଷରର ଗୋଟିଏ ଚରଣ ସଂଯୋଜିତ ହୋଇ ଏହି ଛନ୍ଦ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଅଛି ।

(୪୫)

ଏହା ମଧ୍ୟ ଭୀଷ୍ମବାଣୀରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଦଳର ଶେଷରେ ଚାରିଗୋଟି ଅକ୍ଷର ସଂଯୋଜିତ ହୋଇ ଏହି ରାଗ ହୋଇଅଛି ।

(୪୬)

ଚୋଖୀ

ଏହା ଭୀଷ୍ମବାଣୀରୁ ଆସିଅଛି । ଏଥିର ପ୍ରଥମ ଦୁଇ ଚରଣ ଓ ଭୀଷ୍ମବାଣୀର ଦୁଇ ଚରଣ ସମାନ । ଚତୁର୍ଥ ଚରଣ, ପ୍ରଥମ ବା ଦ୍ୱିତୀୟ ଚରଣର ଶେଷ ତେର ଅକ୍ଷର; ମାତ୍ର ତୃତୀୟ ଚରଣ କିପରି ଆସିଅଛି ଜାଣିବା କଷ୍ଟସାଧ୍ୟ ।

ଏସବୁ ଛଡ଼ା କେତେକ ତେଲଙ୍ଗା, ପ୍ରାକୃତ ଓ ସଂସ୍କୃତ ଛନ୍ଦ ମଧ୍ୟ ଓଡ଼ିଆରେ ବ୍ୟବହୃତ ଥିବାର ଦେଖାଯାଏ-

ସଂସ୍କୃତ

(୧)

ଶିଖରିଣୀ

(୨)

ମନ୍ଦାକ୍ରାନ୍ତ

(୩)

ଶାର୍ଦ୍ଦୂଳବିକ୍ରୀଡ଼ିତ

(୪)

ପୃଥ୍ୱୀବୃତ୍ତ

(୫)

ମାଳିନୀ

(୬)

ବସନ୍ତତିଳକ

(୭)

ରଥୋଦ୍ଧୃତ

(୮)

ସ୍ରଗ୍ଧରା

(୯)

ବଂଶସ୍ଥବିଳ

(୧୦)

ଇନ୍ଦ୍ରବଜ୍ରା

(୧୧)

ଦ୍ରୁତବିଳମ୍ବିତ

(୧୨)

ଅନୁଷ୍ଟୁପ୍‍

.

ପ୍ରାକୃତ ଆର୍ଯ୍ୟବୃତ୍ତ

(୧)

(୨)

.

(୩)

ତେଲଙ୍ଗାବୃତ୍ତ

ଶୀଶପଦ୍ୟ

ଆଜିକାଲି ଇଂରାଜୀର କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଛନ୍ଦ ମଧ୍ୟ ଓଡ଼ିଆରେ ଅନୁକୃତ ହେବାର ଲକ୍ଷିତ ହୁଏ; କିନ୍ତୁ ଏସବୁ କୌଣସି ନିୟମବଦ୍ଧ ନ ହେବାରୁ ଏଠାରେ ଦିଆଗଲା ନାହିଁ ।



ଶୂଦ୍ରମୁନି ଶାରଳା ଦାସ

(ମହାଭାରତ ରଚୟିତା)

ଓଡ଼ିଶାର ଭାଷାକବିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଶୂଦ୍ରମୁନି ଶାରଳା ଦାସ ସର୍ବପ୍ରଥମ କବି । ଏହାଙ୍କ ପୂର୍ବେ କୌଣସି କୌଣସି କବି ଥାଇପାରନ୍ତି; ମାତ୍ର ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କେହି ମହାଭାରତ ପରି ପ୍ରକାଣ୍ଡ ଗ୍ରନ୍ଥ ରଚନା କରିଥିଲା ପରି ବୋଧ ହୁଏନାହିଁ । ଶାରଳା ଦାସ ଝଙ୍କଡ଼ ପରଗଣାସ୍ଥ ଶାରଳା ଦେବୀଙ୍କ ପୀଠ ନିକଟ କୌଣସି ଗ୍ରାମରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ଶାରଳା ଦେବୀଙ୍କଠାରେ ଏହାଙ୍କର ପ୍ରଗାଢ଼ ଭକ୍ତି ଓ ବିଶ୍ୱାସ ଥିବାରୁ ‘ଶାରଳା ଦାସ’ ନାମ ଧାରଣା କରିଥିଲେ । “ଶାରଳାଚଣ୍ଡୀ ନାମ ଅଟଇ ସେହି ଦେବୀ । ତାହାର ଦାସ ମୁଁ ଯେ ଶାରଳା ଦାସ କବି ।”(ଆଦିପର୍ବ) କେହି କେହି ଅନୁମାନ କରନ୍ତି, କେବଳ ‘ମୁନି’ କହିଲେ ଆତ୍ମପ୍ରୌଢ଼ି ସୂଚିତ ହେବ, ଏହି ଭୟରେ ‘ଶୂଦ୍ର’ ଆଗରେ ଲଗାଇ କବି ସୌଜନ୍ୟର ପରାକାଷ୍ଠା ଦେଖାଇଅଛନ୍ତି । କବି ମଧ୍ୟ କହିଅଛନ୍ତି-

କିନ୍ତୁ ପ୍ରକୃତ କଥା ଏହି, କବି ବର୍ଣ୍ଣରେ ଶୂଦ୍ର ଓ ଜାତିରେ ମୁନି । (ଏ ପ୍ରଦେଶରେ ମୁନି ବୋଲି ଏକ ଜାତି ଅଛନ୍ତି; ଓଡ଼ିଶାରେ ମଧ୍ୟ ଥିବାର ସମ୍ଭାବନା । ରାଉଳମାନଙ୍କ ପରି ଠାକୁରାଣୀ ସେବା ଏମାନଙ୍କର ପ୍ରଧାନ ବୃତ୍ତି ।) ସଂସ୍କୃତ ମହାଭାରତ ରଚୟିତା ବ୍ରହ୍ମମୁନି ଥିଲେ ବୋଲି ପ୍ରାକୃତ ମହାଭାରତ ରଚୟିତା ଆପଣାର ଟେକ ରଖିବା ନିମନ୍ତେ ବର୍ଣ୍ଣର ନାମ ଓ ଜାତିର ନାମ ଏକତ୍ର କରି “ଶୂଦ୍ରମୁନି” ଉପାଧି ଧାରଣା କରିଥିଲେ । କବିଙ୍କର ଆତ୍ମଗୌରବରକ୍ଷଣେଚ୍ଛା ବଳବତୀ ଥିବାର ତାହାଙ୍କ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ସ୍ଥାନେ ସ୍ଥାନେ ଦେଖାଯିବ । କବି ସ୍ୱର୍ଗାରୋହଣ ପର୍ବରେ ଲେଖିଅଛନ୍ତି-

ଚାରିପତ୍ରିଆ ପୁସ୍ତକ ଖଣ୍ଡେ ଖଣ୍ଡେ ଲେଖି ଲୋକେ କବି, ମହାକବି ବୋଲାଉଥିବାଠାରେ, ଯେ ଅଠର ଖଣ୍ଡ ଭାରତର ପଦ୍ୟାନୁବାଦ କରିଅଛନ୍ତି, ସେ ଆପଣାକୁ ‘କାଳିଦାସ’, ‘ଶୂଦ୍ରମୁନି’ କାହିଁକି, ‘ବ୍ରହ୍ମମୁନି’ କହିଲେ ମଧ୍ୟ କି ଦୋଷ ?

ଓଡ଼ିଶାର ରାଜା କପିଳେନ୍ଦ୍ରଦେବଙ୍କର ରାଜତ୍ୱ ସମୟରେ ଶାରଳା ଦାସ ମହାଭାରତ ରଚନା କରିଥିଲେ । ସେ ଆଦିପର୍ବରେ ନୀଳାଚଳ ବର୍ଣ୍ଣନା କରି କହିଅଛନ୍ତି- “ପ୍ରଣପତ୍ୟେ ଖଟଇ କପିଳେଶ୍ୱର ମହାରାଜା । ତେତିଶ କୋଟି ଚରଣେ ଯାର ପୂଜା ।” କପିଳେନ୍ଦ୍ରଦେବ ଖ୍ରୀଷ୍ଟ ୧୪୫୨ଠାରୁ ୧୪୭୯ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରାଜତ୍ୱ କରିଥିବାର ହଣ୍ଟର ସାହେବ ଲେଖିଅଛନ୍ତି । ଅର୍ଥାତ୍‍ ଶାରଳା ଦାସ ପଞ୍ଚଦଶ ଶତାବ୍ଦୀର କବି ଥିଲେ । ସେ କେଉଁ ସମ୍ବତ୍ସରରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ, ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବା ଦୁଃସାଧ୍ୟ । ମାତ୍ର ଅତ୍ୟଳ୍ପ ବୟସରେ ମହାଭାରତ ରଚନା କରିଥିବାର ସେ ନିଜେ କହିଅଛନ୍ତି-

“ନୁହେଁ ପଣ୍ଡିତ ମୁଁ ଯେ ସ୍ୱଭାବେ ମୂର୍ଖଜନ” (ଆଦିପର୍ବ), “ନ ପଢ଼ିଲି ଅକ୍ଷର ମୁଁ ନୁହେଁ ଶାସ୍ତ୍ରବାଦୀ” (ମଧ୍ୟପର୍ବ) ବୋଲି କବି ଲେଖିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ତାହାଙ୍କ ଭାରତ ପଢ଼ିଲେ ସ୍ପଷ୍ଟ ବୋଧହୁଏ, ଅବଶ୍ୟ ତାହାଙ୍କର ସଂସ୍କୃତ ପଢ଼ା ଥିଲା । ନୋହିଲେ କି ‘ଦାସକୃତ ଅପରାଧ’, ‘ଗତିଂ ଦେହି ଗତିଂ ଦେହି’, ‘ସଭାସ୍ଥିତ ଦ୍ୱିଜବର’, ‘ଚରଣବିଘାତେ ଯେ କମ୍ପମାନ ପୃଥିବୀ’, ‘ଭିକ୍ଷାଶୀ ବ୍ରାହ୍ମଣ’, ‘ଶତ୍ରୁମର୍ଦ୍ଦନ ବାନା’, ‘ବଦତି ଅଗସ୍ତି’, ‘ଦ୍ରୋଣଦେୟ’, ‘ବତ୍ସତରୀ ଶୋଧନ’, ‘ନ ଚ ସ୍ତିରୀ ନ ଚ ପୁଂସ’, ‘ବଚନେ ଦରିଦ୍ର’, ‘ମମ ହୃଦେ’, ‘ଧବଳରୁଚିର ବପୁ’, ‘ଅୟି’ ଇତ୍ୟାଦି ସଂସ୍କୃତାନଭିଜ୍ଞ ଲୋକର ମୁଖରୁ ବାହାରିପାରିବ ? ବେଶି ନୋହୁ, କିଛି ହେଲେ ସଂସ୍କୃତ ଜାଣିନଥିଲେ ଖଣ୍ଡେ ନାହିଁ, ଦୁଇଖଣ୍ଡ ନାହିଁ, ଅଠର ଖଣ୍ଡ ଭାରତର ପଦ୍ୟାନୁବାଦ କରିପାରନ୍ତେ ? ନିଜର ଅକିଞ୍ଚନତା ଦେଖାଇବା ସକାଶେ କବିମାନେ ‘ମୁଁ ମୂର୍ଖ, ଦୀନ, ନହୀ, ଅଜ୍ଞାନ, ଅପଣ୍ଡିତ’ ବୋଲି ଲେଖିଥାନ୍ତି ।

ନିଜର ଟେକ ରକ୍ଷା କରିବାର ସ୍ଫୃହା ଶାରଳା ଦାସଙ୍କର ଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା ସେ ସ୍ଥଳବିଶେଷରେ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ କବିମାନଙ୍କ ପରି ସୌଜନ୍ୟର ପରିଚୟ ଦେଇଅଛନ୍ତି ।

ଶାରଳାଦାସ ଜ୍ୟୋତିଷଶାସ୍ତ୍ର ମଧ୍ୟ ଜାଣିଥିଲେ ଓ ତହିଁରେ ତାହାଙ୍କର ଗଭୀର ବିଶ୍ୱାସ ଥିବାର ଅନୁମିତ ହୁଏ । ଯେ କୌଣସି ପର୍ବ ଖୋଜନ୍ତୁ, ବାର, ତିଥି, ନକ୍ଷତ୍ର, କରଣ, ଲଗ୍ନ ସମାନ ନ ଥିଲେ ତାଙ୍କର କୌଣସି ବିଷୟ ବା ଘଟନା ଆରମ୍ଭ କରିବାର ବିରଳ ଦେଖାଯାଏ-

ଶାରଳା ଦାସ ମହାଭାରତ ମୂଳ ସଂସ୍କୃତାନୁଯାୟୀ ନୁହେଁ । ଏଥିରେ ଅନେକ ମୂଳକ ବିଷୟ ପରିବର୍ଜିତ ଏବଂ କେତେକ କଳ୍ପିତ ବିଷୟ ସଂଯୋଜିତ ହୋଇଅଛି । କବି ମଧ୍ୟ ଏହା ସ୍ୱୀକାର କରିଅଛନ୍ତି-

ଶାରଳା ଦାସଙ୍କ ଭାଷା ଅତି ସରଳ ଓ ସୁନ୍ଦର; ବର୍ଣ୍ଣନା ସ୍ୱାଭାବିକ, ଆଡ଼ମ୍ବରଶୂନ୍ୟ ଅଥଚ ଭାବପୂର୍ଣ୍ଣ । ଲାଖବିନ୍ଧା ସଭାରେ ଦ୍ରୌପଦୀଙ୍କ ବର୍ଣ୍ଣନା ଦେଖନ୍ତୁ-

ଅର୍ଜୁନଙ୍କ ପ୍ରତିଜ୍ଞା ମଧ୍ୟ ଦେଖନ୍ତୁ-

ଏତିକି ନୁହେଁ; କବି ଯେଉଁ ଯେଉଁ ସ୍ଥଳରେ ଆପଣାର କଳ୍ପନାଶକ୍ତି ସ୍ୱଚ୍ଛନ୍ଦ ଭାବରେ ପରିଚାଳନ କରିଅଛନ୍ତି, ସେହି ସେହି ସ୍ଥାନରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ବିଷୟ ପ୍ରାୟ ସବୁ ଅତ୍ୟନ୍ତ ସୁଶ୍ରାବ୍ୟ ଓ ମନୋହର ।

ଶାରଳାଦାସ ଭାରତରେ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଅପ୍ରଚଳିତ ଶବ୍ଦ ବ୍ୟବହୃତ ହେବାର ଦେଖାଯାଏ- ମୁକୁ (ମତେ), ତୁକୁ (ତତେ), ପୁତ୍ରନ୍ତ (ପୁତ୍ରମାନଙ୍କୁ), ସବୁନ୍ତି (ସମସ୍ତଙ୍କୁ), ତାହାନ୍ତ (ସେମାନଙ୍କୁ), ପୁତ୍ରକଇ (ପୁତ୍ରକୁ), ହୁଅସି (ହୁଅ), ପ୍ରୋହିତ, ବୋଲନ୍ତା, ଅରଜିଲା ଅଛଇ, ଏହା ତହୁଁ (ଏହାଠୁଁ), ଜିଣିଲାକୁ (ଜିଣିବାକୁ), ଏକୁ (ଏହାକୁ), ଶୁଣିବା ହେ, ତୋ ତହିଁକି, ଜୀବନ୍ତେ (ଜିଇ ଥାଉ ଥାଉ), ବୈତ୍ରଣୀ, ଥିଲାକୁ, ଉଠୁ (ଉଠ), ସବିହେଁ, ଦେଖିଲା ତ ନାହିଁ, ଆମ୍ଭର ଦେଖିଲା ନାହିଁ ଇତ୍ୟାଦି ।

ଶାରଳାଦାସଙ୍କ ‘ଛନ୍ଦରେ’ ଶେଷାକ୍ଷର ମିଳନ ଭିନ୍ନ କୌଣସି ଶୃଙ୍ଖଳା ବା ନିୟମ ଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ନାହିଁ । କବି ୧୨ ଅକ୍ଷରଠାରୁ ୨୪ ଅକ୍ଷର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଡେଇଁ ଯାଇଅଛନ୍ତି । ଯଥା:-

କୌଣସି କୌଣସିଠାରେ ସମାନାକ୍ଷର ବିଶିଷ୍ଟ ପଦ ମଧ୍ୟ ଦେଖାଯାଏ । ଯଥା:-

କେହି କେହି ପଚାରିପାରନ୍ତି, ଶାରଳା ଦାସଙ୍କ କବିତାରେ ଏପରି ବର୍ଣ୍ଣବ୍ୟତିକ୍ରମ କାହିଁକି ଦେଖାଯାଏ ଓ ସେ କେଉଁ ଆଦର୍ଶ ଧରି ଛନ୍ଦ ରଚନା କରିଥିଲେ ? ଏ ବିଷୟରେ କୌଣସି ନିଶ୍ଚିତାଭିପ୍ରାୟ କୁହାଯାଇନପାରେ । ମାତ୍ର ଅନୁସନ୍ଧାନ କରି ଦେଖିଲେ ଅନୁମାନ ହୁଏ, ଓଡ଼ିଆ ଢଗଢମାଳି ତାହାଙ୍କର ପ୍ରଧାନ ବା ଏକମାତ୍ର ଆଦର୍ଶ ଥିଲା । ଅନେକ ଓଡ଼ିଆ ଢଗରେ ଅନ୍ତ୍ୟମେଳ ଭିନ୍ନ ଅକ୍ଷର ନିୟମ ଦୃଷ୍ଟ ହୁଏନାହିଁ । ଯଥା:-

କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଢଗ ସମାନାକ୍ଷର ବିଶିଷ୍ଟ ଥିବାର ମଧ୍ୟ ଦେଖାଯାଏ । ଯଥା:-

ଏ ଢଗ ସବୁ କେହି କୌଣସି ରାଗ ବା ରାଗିଣୀରେ ବୋଲନ୍ତି ନାହିଁ । ଶାରଳା ଦାସଙ୍କ ଭାରତ ଓ ବଳରାମଦାସଙ୍କ ରାମାୟଣ ମଧ୍ୟ ପୁରାଣ ସମୟରେ ପାଠକମାନେ ଶୁଣିଥିବେ । କୌଣସି ରାଗ ବା ରାଗିଣୀରେ କେହି ଗା’ନ୍ତି ନାହିଁ । ଯେଉଁ ଧାରାରେ ଭାରତ ରାମାୟଣ ଗାନ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ “ବୋଲା” ବା “ପଢ଼ା” କହନ୍ତି । ଢଗବୃତ୍ତ ନୀଚ ବୃତ୍ତ ନୁହେଁ । ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଖ୍ୟାତନାମା କବିମାନେ ମଧ୍ୟ ଢଗବୃତ୍ତରେ ଛାନ୍ଦ ଚୌପଦୀ ଲେଖିଥିବାର ଦେଖାଯାଏ । ‘ଗୀତ ନାଶ ଯାଏ ବାଟେ, ପାଣି ନାଶ ଯାଏ ଫାଟେ, ସ୍ତିରୀ ନାଶ ଯାନ୍ତି ଯାତ୍ରାପରବେ ଯେ ସୂତା ନାଶ ଯାଏ ହାଟେ ।’ ଏହି ଢଗ ଓ ଆଧୁନିକ ‘ଘଣ୍ଟାରବ’ ସମାନ । ଯଥା:- ‘ଫାଲ୍‍ଗୁନ ଶୋଭା ପ୍ରକାଶି, ଶିଶିରେ ବସନ୍ତ ମିଶି, ବାଳାବାମା ତନୁ ସୀମାକୁ ଆଶ୍ଳେଷ ଯୌବନ କଲା କି ଆସି ।’(ଲାବଣ୍ୟବତୀ) । ‘କୁଟନ୍ତି ଧାନ, ବୁହନ୍ତି ପାଣି, ଦୋସଡ଼ା ପକାଇ ମାହାନ୍ତିଆଣୀ ।’ ଏହି ଢଗରାଗ ଛୋଟ ମଞ୍ଜରୀକି ସମାନ । ଯଥା:- ନନ୍ଦନନ୍ଦନ, ଜଗବନ୍ଦନ, ବରଜବାଳୀଙ୍କ ହୃଦଚନ୍ଦନ । (ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଲୀଳା)

ଶାରଳା ଦାସ କିପରି ଭାରତ ଲେଖିଲେ ? ଏ ବିଷୟରେ ଖଣ୍ଡିଏ ହସ୍ତଲିଖିତ ପୁସ୍ତକର ପ୍ରାରମ୍ଭରେ ଲେଖାଅଛି-

ଏହା ଶାରଳାଦେବୀ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କୁ ସ୍ୱପ୍ନରେ କହିଥିଲେ ବୋଲି ଲେଖାଅଛି । ଏଥିର ଭାଷା ଦେଖିଲେ ଶାରଳାଦାସଙ୍କର ବୋଲି ବୋଧହୁଏ ନାହିଁ । ପ୍ରାୟ ୮୨୦ ବର୍ଷ ତଳେ ଲେଖା ହୋଇଥିବା ପୁସ୍ତକ ଖଣ୍ଡିଏ ଦେଖିଥିଲୁଁ, ତହିଁରେ ମଧ୍ୟ ଏହା ନାହିଁ । ସମ୍ଭବତଃ କୌଣସି ସାହିତ୍ୟଶଠ ଏହାପରେ ମିଶାଇଅଛି । ଶାରଳା ଦାସ ଲେଖିଥାନ୍ତୁ ବା ଅନ୍ୟ କେହି ମିଶାଇଥାନ୍ତୁ, ଏହାଦ୍ୱାରା ଶାରଳାଦାସଙ୍କ ‘ଛନ୍ଦ’ ଢଗଢମାଳିର ଅନୁକରଣ ବୋଲି ସ୍ପଷ୍ଟ ପ୍ରମାଣିତ ହେଉଅଛି ।

‘ଚଣ୍ଡୀପୁରାଣ’ ଶାରଳାଦାସଙ୍କର ଅନ୍ୟତମ ଗ୍ରନ୍ଥ । ଏଥିର ରଚୟିତା ବଳରାମ ଦାସ ବୋଲି ହଣ୍ଟର ସାହେବ କହିଅଛନ୍ତି । ଏହା ତାଙ୍କର ଭ୍ରମ । ସେ ଆଉ କି କି ଗ୍ରନ୍ଥ ଲେଖିଅଛନ୍ତି ଜାଣିବାର ବାସନା ରହିଲା ।



ବଳରାମ ଦାସ

(ରାମାୟଣ-ରଚୟିତା)

ବଙ୍ଗରେ କୃତ୍ତିବାସ ଯେପରି, ଉତ୍ତରଦେଶରେ ତୁଳସୀ ଦାସ ଯେପରି, ଦକ୍ଷିଣରେ ଭାସ୍କର ଯେପରି, ଓଡ଼ିଶାରେ ବଳରାମ ଦାସ ସେହିପରି । ବାସ୍ତବିକ ଏହାଙ୍କୁ ଉତ୍କଳ ବାଲ୍ମୀକି କହିଲେ ଅତ୍ୟୁକ୍ତି ହେବନାହିଁ । ଏ ଓଡ଼ିଶା ରାଜା ପ୍ରତାପରୁଦ୍ରଙ୍କ ସମୟରେ ଅର୍ଥାତ୍‍ ଷୋଡ଼ଶ ଶତାବ୍ଦୀର ଆରମ୍ଭରେ ଜୀବିତ ଥିଲେ । ଏ ଜାତିରେ କରଣ, ବୈଷ୍ଣବ ମତାବଲମ୍ବୀ; ଏହାଙ୍କ ବସତି ପୁରୁଷୋତ୍ତମ କ୍ଷେତ୍ର । ଏହାଙ୍କ ପିତା ମହାପାତ୍ର ସୋମନାଥ; ଭାର୍ଯ୍ୟାର ନାମ ଜମ୍ବୁ । କବି ‘ଗୁପ୍ତଗୀତା’ର ଶେଷ ଭାଗରେ ନିମ୍ନୋଦ୍ଧୃତ ଆତ୍ମବିବରଣଟି ଦେଇଅଛନ୍ତି-

ରାମାୟଣ ଲଙ୍କାକାଣ୍ଡରେ ମଧ୍ୟ କବି ଲେଖିଅଛନ୍ତି-

‘ଦାର୍ଢ଼୍ୟତାରସାମୃତ’ ପ୍ରଥମ ଖଣ୍ଡରେ ଲେଖାଅଛି-

‘ଦାର୍ଢ଼୍ୟତାରସାମୃତ’ରେ ମଧ୍ୟ ବଳରାମ ଦାସ ପ୍ରତାପରୁଦ୍ରଙ୍କ ସମୟର ଲୋକ ବୋଲି କଥିତ ଅଛି-

ବଳରାମ ଦାସ କବି ଜଗନ୍ନାଥ ଦାଶଙ୍କର ଶିଷ୍ୟ ଥିଲାପରି ଅନୁମିତ ହୁଏ । “ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ଦାସର ଅଟଇ ମୁଁ ଭୃତ୍ୟ” ବୋଲି କବି ଉତ୍ତରାକାଣ୍ଡରେ କହିଅଛନ୍ତି । ଏହାଙ୍କ ‘ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡଭୂଗୋଳ’ରେ ଜଗନ୍ନାଥ ଦାଶ ଭାଗବତର କେତେଗୁଡ଼ିଏ ପଦ ଅନ୍ତର୍ନିହିତ ତତ୍ତ୍ୱାର୍ଥ ସହିତ ପ୍ରକାଶ କରି କବି ପ୍ରଗାଢ଼ ଗୁରୁଭକ୍ତିର ପରିଚୟ ଦେଇଅଛନ୍ତି । ‘ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡଭୂଗୋଳ’ର ଛନ୍ଦ ମଧ୍ୟ ଗୁରୁଭକ୍ତି ବ୍ୟଞ୍ଜକ ଅଟେ । ବଳରାମ ଦାସ ଜଣେ ପ୍ରଧାନ ଭଗବଦ୍‍ଭକ୍ତ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ତାହାଙ୍କର ଚରିତ୍ର ନିତାନ୍ତ ମନ୍ଦ ଥିଲା । ‘ଦାର୍ଢ଼୍ୟତାରସାମୃତ’ରେ ଲେଖାଅଛି-

ଉପରୋଦ୍ଧୃତ କବିଙ୍କ ଆତ୍ମବିବରଣରେ ପ୍ରଦ୍ୟୁମ୍ନର ପୁତ୍ର ବୋଲି କହି କବି ଆପଣାର ଚରିତ୍ର କଳୁଷିତ ଥିବାର ସୂଚାଇ ଦେଇଅଛନ୍ତି । “ସେ ବଳରାମ ଦାସ ଗୋପ୍ୟ କରି । ଅଧ୍ୟାୟେ କରିଣ ଜୀବନ ହାରି । ସେ ପୁଣି ମୁକୁନ୍ଦ ଦେବ ଦି’ ଅଙ୍କେ । ବଳରାମ ଦାସ ଜନମ ଲୋକେ ।” ବୋଲି କବି ଯାହା ଲେଖିଅଛନ୍ତି, ବୋଧହୁଏ ତାହା କେବଳ ନିଜ ଚରିତ୍ର ସଂସ୍କରଣ । ରାମାୟଣରେ କବିଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀ ବର୍ଣ୍ଣନା ଦେଖିଲେ କବିଙ୍କ ଚରିତ୍ର ମନ୍ଦ ଥିବାର ସ୍ପଷ୍ଟ ଉପଲକ୍ଷରେ ଜଣାଯାଏ ।

ବଳରାମ ଦାସ ଅଳ୍ପ ବୟସରେ ରାମାୟଣ ଲେଖିଥିଲେ । ସେ ଉତ୍ତରାକାଣ୍ଡରେ କହିଅଛନ୍ତି-

ବଳରାମ ଦାସଙ୍କ ରାମାୟଣରେ ଅପର ନାମ ‘ଜଗନ୍ମୋହନ ରାମାୟଣ’

କବି ଲଙ୍କାକାଣ୍ଡରେ ଏହାକୁ “ମହାନାଟକ” ଆଖ୍ୟା ମଧ୍ୟ ଦେଇଅଛନ୍ତି- “ତେଣୁ ସେ ମହାନାଟକ ହୋଇଲା ଏହାର ନାମ । ଶ୍ରୀରାମଚରିତ ଏ ବିବିଧ ଅନୁପମ ।” ଏଥିରେ ଲକ୍ଷେ ପଦ ଥିବାର କବି ଉତ୍ତରାକାଣ୍ଡରେ କହିଅଛନ୍ତି-

ଶାରଳାଦାସଙ୍କ ଭାଷା ଅପେକ୍ଷା ବଳରାମ ଦାସଙ୍କ ଭାଷା ମାର୍ଜିତ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଆଦିକବିଙ୍କର ସରଳତା ଓ ଅନାଡ଼ମ୍ବର ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ବଳରାମ ଦାସଙ୍କ ରାମାୟଣରେ ପ୍ରାୟ ସର୍ବତ୍ର ପ୍ରକ୍ଷିପ୍ତ ହୋଇଥିବାର ଦେଖାଯାଏ । ଜନକ ରାଜାଙ୍କ ସ୍ୱୟମ୍ବର ସଭାରେ ରାମ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କ ବର୍ଣ୍ଣନା ଦେଖନ୍ତୁ-

ଲଙ୍କାରେ ହନୁମାନଙ୍କ ପଶ୍ଚାତ୍ତାପ ମଧ୍ୟ ଦେଖନ୍ତୁ-

ଏଥିରେ ଭାଷାର ସରଳତା ଓ ବର୍ଣ୍ଣନାର ଅନାଡ଼ମ୍ବର ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ମାତ୍ର ନୁହେଁ, ଭାବୀ ଉପଧାମେଳ-ପ୍ରଧାନ ଯୁଗର ଛାୟା ଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ।

ବଳରାମ ଦାସଙ୍କ ରାମାୟଣରେ ଦ୍ୱିତୀୟା ଓ ଚତୁର୍ଥୀ ଏକବଚନରେ ‘କଇ’ (ଲଙ୍କାକଇ, ଆମ୍ବକଇ, ମଞ୍ଚକଇ), ଦ୍ୱିତୀୟା ବହୁବଚନରେ ‘ନ୍ତ’ (ତାହାନ୍ତ, ପୁତ୍ରନ୍ତ), ପ୍ରଥମା ବହୁବଚନରେ ‘ଏ’ (ଦେବତାଏ, ପ୍ରଜାଏ, ଗନ୍ଧର୍ବେ) ଓ କ୍ରିୟାରେ ନିମିତ୍ତାର୍ଥରେ ‘ତ’ (ନେଇତ, କରିତ, କହିତ) ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରୟୋଗ ବହୁଳ ପରିମାଣରେ ଦେଖାଯାଏ ।

ଶାରଳାଦାସଙ୍କ ଛନ୍ଦ ପରି ବଳରାମ ଦାସଙ୍କ ଛନ୍ଦ ମଧ୍ୟ ସମାନାକ୍ଷାର ବିଶିଷ୍ଟ ନୁହେଁ । କୌଣସି କୌଣସି ଚରଣରେ ୧୨, କୌଣସି କୌଣସି ଚରଣରେ ୧୩ ବା ୧୪, କୌଣସି କୌଣସି ଚରଣରେ ୧୬ ବା ୧୭ ଅକ୍ଷର ଥିବାର ଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ । କେତେଗୋଟି ନମୁନା ଦେଖନ୍ତୁ-

କବି ଶାରଳାଦାସଙ୍କ ଛନ୍ଦ ଅନୁକରଣ କରିଥିବାର ଏଥିରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ପ୍ରତୀତ ହୁଏ । ଶାରଳା ଦାସଙ୍କର ଛନ୍ଦ ମାତ୍ର ନୁହେଁ, ତାହାଙ୍କର ଅନ୍ୟ କେତେଗୁଡ଼ାଏ କଥା ମଧ୍ୟ କବି ଅନୁକରଣ କରିଅଛନ୍ତି । ସେ ଲଙ୍କାକାଣ୍ଡର ଶେଷଭାଗରେ ଆପଣା ବିଷୟରେ କ’ଣ କହିଅଛନ୍ତି, ଥରେ ଦେଖନ୍ତୁ-

ଉତ୍ତରାକାଣ୍ଡରେ ମଧ୍ୟ ଲେଖାଅଛି-

ବଳରାମ ଦାସଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଗୋଟିଏ ଅଲୌକିକ ପ୍ରବାଦ ଅଛି । ଏହା ‘ଦାର୍ଢ଼୍ୟତା ରସାମୃତ’ ପ୍ରଥମ ଖଣ୍ଡରେ ଲିପିବଦ୍ଧ ହୋଇଅଛି, ସୁତରାଂ ଏହିଠାରେ ଦିଆଗଲା ନାହିଁ । ଏହା ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ସଭ୍ୟତାଲୋକପ୍ରାପ୍ତ ଶିକ୍ଷିତ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ବିଶ୍ୱାସ କରିନପାରନ୍ତି ସତ୍ୟ, ମାତ୍ର ଏହି ପ୍ରବାଦଦ୍ୱାରା କବିଙ୍କର ଖ୍ୟାତିଟା ଅନେକ ଦୂର ବ୍ୟାପିଥିବାର ଜଣାଯାଏ । ଏହି ପ୍ରବାଦକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି ଜଣେ ବଙ୍ଗୀୟ ବୈଷ୍ଣବ କବି ଲେଖିଅଛନ୍ତି-

ବଳରାମ ଦାସ ରାମାୟଣ ଛାଡ଼ି ଆଉ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଉପାଦେୟ ଗ୍ରନ୍ଥ ରଚନା କରିଅଛନ୍ତି । ଯଥା:- ଭଗବଦ୍‍ଗୀତା, ଅମରକୋଷଗୀତା, ଗୁପ୍ତଗୀତା, ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡଭୂଗୋଳ, ବେଢ଼ାପରିକ୍ରମା, ବାରମାସୀ, ବିରାଟଗୀତା, ରାମବିଭା, ଦୁର୍ଗାସ୍ତୁତି ଇତ୍ୟାଦି ।



ଦୀନକୃଷ୍ଣ ଦାସ

ଆମେ ଦେଖି ଆସୁଅଛୁଁ, ପ୍ରାଚୀନ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାକବି ପ୍ରାୟ ସମସ୍ତେ ‘ଦାସ’ ଉପାଧିଧାରୀ । ଏହି ‘ଦାସ’ ଓ ‘ଦୀନ’ ଶବ୍ଦର ବାହୁଲ୍ୟ ଯୋଗୁଁ ଆମ୍ଭେମାନେ ସମୟ ସମୟରେ ପ୍ରକୃତ ତତ୍ତ୍ୱ ସଂଗ୍ରହ କରିନପାରି ଭ୍ରମରେ ପଡ଼ିଥାଉଁ । ଏଥିର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ‘ଦୀନକୃଷ୍ଣ ଦାସ’ । ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ଧାରଣା ଥିଲା, ଓଡ଼ିଶାରେ ଦୀନକୃଷ୍ଣ ଦାସନାମା ଜଣେମାତ୍ର କବି ଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ଅନୁସନ୍ଧାନଦ୍ୱାରା ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଅଛି, ‘ଦୀନକୃଷ୍ଣ ଦାସ’ ଦୁଇଜଣ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ନାମ । ‘ରସକଲ୍ଲୋଳ’ ରଚୟିତା ଦୀନକୃଷ୍ଣ ଦାସଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ପାଠକେ ଅଳ୍ପ ବା ଅଧିକ ଜାଣନ୍ତି । ସୁତରାଂ ‘ରସବିନୋଦ’ ରଚୟିତା ଦୀନକୃଷ୍ଣ ଦାସଙ୍କର ଯତ୍‍ସାମାନ୍ୟ ପରିଚୟ ଏହିଠାରେ ଦିଆଗଲା ।

ଦୀନକୃଷ୍ଣ ଦାସ “ସୁବର୍ଣ୍ଣରେଖା ନଦୀତୀର । କଟକ ନାମ ଜଳେଶ୍ୱର”ରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ଏହାଙ୍କ ପିତାଙ୍କ ନାମ ମଧୁସୂଦନ ଦାସ-

ଏ ଜାତିରେ ରଜପୁତ-

ଏ ଓଡ଼ିଶା ରାଜା ଦିବ୍ୟସିଂହ ଦେବଙ୍କ ରାଜତ୍ୱ ସମୟର କବି, ଅର୍ଥାତ୍‍ ରସକଲ୍ଲୋଳ ରଚୟିତା ଦୀନକୃଷ୍ଣ ଦାସଙ୍କ ସମକାଳୀନ ଥିଲେ । କବି ‘ନାମରତ୍ନଗୀତା’ରେ କହିଅଛନ୍ତି-

କବି ‘ରସବିନୋଦ’ରେ ନିମ୍ନୋଦ୍ଧୃତ ଆତ୍ମପରିଚୟ ଦେଇଅଛନ୍ତି-

କବି ଯେତେବେଳେ ଓଡ଼ିଶାରେ ଆସି ରହିଲେ, ତାହାଙ୍କ ଜାତୀୟ ଲୋକେ ତାହାଙ୍କଠାରେ ‘ଚଳିଲେ’ ନାହିଁ; କବି ବୋଲି ମଧ୍ୟ କେହି ପଚାରିଲେ ନାହିଁ । ଏହା ତାହାଙ୍କୁ ଅବଶ୍ୟ ବାଧିଥିଲା; ଏଣୁ କବି ଅଭିମାନରେ ସ୍ଫୀତ ହୋଇ କହିଅଛନ୍ତି-

ବୋଧହୁଏ କବି ସଙ୍ଗତିସମ୍ପନ୍ନ ନ ଥିଲେ । ସେ ଖୋରଧା ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ଭୀମନଗରସ୍ଥ କୌଣସି ବଳରାମ ସାମନ୍ତସିଂହାରଙ୍କ ଅନୁସରଣରେ ରହି ଜୀବିକା ନିର୍ବାହ କରୁଥିଲେ । “ଯାହାର ଲୁଣ ଖାଇ, ତାହାର ଗୁଣ ଗାଇ” ଏହା ସ୍ୱଭାବସିଦ୍ଧ । କବି ମଧ୍ୟ ଏହି ସ୍ୱାଭାବିକ ରୀତ୍ୟନୁସାରେ ଉକ୍ତ ବଳରାମ ଦାସ ସାମନ୍ତସିଂହାରଙ୍କ ବଂଶବୃକ୍ଷ ‘ରସବିନୋଦ’ରେ ଲିପିବଦ୍ଧ କରି ଆନ୍ତରିକ କୃତଜ୍ଞତାର ପରିଚୟ ଦେଇଅଛନ୍ତି । କାଳେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହେବ, ଏହି ଆଶାରେ ଉକ୍ତ ବଂଶବୃକ୍ଷ ନିମ୍ନରେ ଉଦ୍ଧୃତ ହେଲା-

ଏହି ବଂଶବୃକ୍ଷ ସହିତ ହଣ୍ଟର ସାହେବଙ୍କ ଓଡ଼ିଆ ଇତିହାସ ତୁଳନା କରି ଦେଖିଲେ କବି ଦିବ୍ୟସିଂହଙ୍କ ସମୟରେ ଜୀବିତ ଥିବାର ଅନୁମିତ ହୁଏ ।

ଦୀନକୃଷ୍ଣ ଦାସ ଅନେକ ଉପାଦେୟ ଗ୍ରନ୍ଥ ରଚନା କରିଅଛନ୍ତି । ସେଥିର ଦୀର୍ଘ ତାଲିକା ଖଣ୍ଡିଏ କବି ‘ରସବିନୋଦ’ର ମୁଖବନ୍ଧରେ ଦେଇଅଛନ୍ତି । ଉକ୍ତ ତାଲିକାଟି ଏହିପରି-

ଏହି ତାଲିକା ଦେଖି ସାହିତ୍ୟସେବକ ମାତ୍ରେ ସ୍ୱୀକାର କରିବେ, ଦୀନକୃଷ୍ଣ ଦାସ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାର ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭଣ୍ଡାରରେ ଅନେକ ଅମୂଲ୍ୟ ଜିନିଷ ପୂରାଇ ପ୍ରାକୃତିକ ଓଡ଼ିଶାକୁ ଚିରଋଣୀ କରିଅଛନ୍ତି । ଏ ରସକଲ୍ଲୋଳ ପ୍ରଣେତା ଦୀନକୃଷ୍ଣ ଦାସଙ୍କର ଯଶଃ ଯତ୍‍କିଞ୍ଚିତ୍‍ ଅପହରଣ କରିଥିଲେ ମଧ୍ୟ, ଏହାଙ୍କୁ ଯଥାଯୋଗ୍ୟ ଭକ୍ତି କରିବାରେ କେହି ଓଡ଼ିଆ କୁଣ୍ଠିତ ହେବେ ନାହିଁ, ଏହା ଆମ୍ଭର ଦୃଢ଼ ବିଶ୍ୱାସ । କବି ‘ରସବିନୋଦ’ରେ କହିଅଛନ୍ତି-

ଯାହାଙ୍କର ଏପରି ବହୁକାଳବ୍ୟାପୀ ପରିଶ୍ରମ ଓ ଚେଷ୍ଟାଦ୍ୱାରା ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାର ସଂକୀର୍ଣ୍ଣ କଳେବର ଏତେଦୂର ପ୍ରସାରିତ ହୋଇଅଛି, ସେ ଅବଶ୍ୟ ଓଡ଼ିଆମାନଙ୍କର ଶିରୋଧାର୍ଯ୍ୟ ।

କୃଷ୍ଣଦାସଙ୍କ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ‘ରସକଲ୍ଲୋଳ’ର ପଦଲାଳିତ୍ୟ, ବାକ୍ୟପଲ୍ଲବ ଓ ବର୍ଣ୍ଣନା ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ନାହିଁ ସତ୍ୟ, କିନ୍ତୁ ତାହାଙ୍କ ଭାଷା ଅତି ସରଳ, ସହଜବୋଧ; ରଚନା ପରିପକ୍ୱ ଓ ଅନାଡ଼ମ୍ବର । କବି କଳ୍ପନାର ଚାକଚକ୍ୟ ଦେଖାଇ ନ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ, ବକ୍ତବ୍ୟ ବିଷୟଗୁଡ଼ିକ ସରଳ, ସ୍ୱଚ୍ଛନ୍ଦ ଭାବରେ ଲେଖିଯାଇଅଛନ୍ତି । ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଦେଖାନ୍ତୁ-

ଯୁଧିଷ୍ଠିରଙ୍କ ଗୁଣ ବର୍ଣ୍ଣନା ମଧ୍ୟ ଦେଖନ୍ତୁ-

କବିଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀ ବର୍ଣ୍ଣନା ପ୍ରାୟ ସର୍ବତ୍ର ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଓ ସଂଯମିତ । ଦୁଇ ଚାରି ପଦରେ ରୂପ, ଯୌବନ, ଶୋଭା ସମସ୍ତ ସମାପ୍ତ । କୁନ୍ତୀ, ମାଦ୍ରୀ ଓ ଚନ୍ଦ୍ରାବତୀଙ୍କ ବର୍ଣ୍ଣନା ଦେଖନ୍ତୁ-

କବିଙ୍କ ଉପମାଗୁଡ଼ିକ ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ଦୈନିକ ସମ୍ଭାଷଣରୁ ଉତ୍ତୋଳିତ-

କବିଙ୍କର କୌଣସି ଗ୍ରନ୍ଥ ରସକଲ୍ଲୋଳ ପରି ବିବିଧ ଛନ୍ଦୋବନ୍ଧରେ ଲିଖିତ ହୋଇନାହିଁ । ତାହାଙ୍କ ଗ୍ରନ୍ଥଯାକରେ ଚାରୋଟି ବା ପାଞ୍ଚୋଟି ବୃତ୍ତ ମାତ୍ର ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଅଛି । ଯଥା- ବିଂଶାକ୍ଷରୀ (ଗୁଣସାଗର), ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶାକ୍ଷରୀ (ନାମରତ୍ନଗୀତା, ଏକାଦାଶାକ୍ଷରୀ (ପ୍ରସ୍ତାବସିନ୍ଧୁ), ନବାକ୍ଷରୀ (ରସବିନୋଦ) ।



ଦ୍ୱାରକା ଦାସ

(ପ୍ରେମରସଚନ୍ଦ୍ରିକା - ରଚୟିତା)

ଦ୍ୱାରକା ଦାସ ଜଣେ ନିମ୍ନସ୍ତରର କବି । ଏ କୌଣସି ସୁବିସ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ଗ୍ରନ୍ଥ ଲେଖିଥିବାର ଜଣାଯାଏ ନାହିଁ । ଯାହାହେଉ, ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାର ଇତିହାସ ଧାରାବାହିକରୂପେ ଲେଖିବାକୁ ହେଲେ ଦ୍ୱାରକା ଦାସଙ୍କ ବିଷୟ ଜାଣିବା ନିତାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ । ଦ୍ୱାରକା ଦାସ ବୋଧହୁଏ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ଥିଲେ । ତାହାଙ୍କ ‘ସପ୍ତପୋଈ’ରେ ଲେଖାଅଛି- “ଖଣ୍ଡି କୁଡ଼ିଆ କନ୍ଥଡ଼ା ବସ୍ତ୍ର ମୋର । ଫଳ ମୂଳ ଖାଇ ଦିନ ମୁଁ ବଞ୍ଚେଇ କଷ୍ଟ ମୁଁ ସହିବି କେତେ ।” ଏ କୌଣସି ରାମଦାସଙ୍କର ଶିଷ୍ୟ- “ଏହି ପଥକୁ କରିଅଛି ଆଶ । ପାପୀ ପାମର ରାମଦାସ ଶିଷ୍ୟ ।” (ପ୍ରେମରସ ଚନ୍ଦ୍ରିକା) । ଦ୍ୱାରକା ଦାସ ଓଡ଼ିଶା ରାଜା ତେଲଙ୍ଗା ମୁକୁନ୍ଦ ଦେବଙ୍କ ରାଜତ୍ୱ ସମୟରେ ଜୀବିତ ଥିଲେ ଓ ବଳରାମ ଦାସଙ୍କର ସମକାଳୀନ ଲୋକ । ବଳରାମ ଦାସଙ୍କ ‘ଗୁପ୍ତଗୀତା’ରେ ଲେଖାଅଛି-

କେହି କେହି ପଚାରି ପାରନ୍ତି, ତେଲଙ୍ଗା ମୁକୁନ୍ଦ ଦେବ ତ ସତର ବର୍ଷ ମାତ୍ର ରାଜତ୍ୱ କରିଥିଲେ; ତାହାଙ୍କର ସତାଇଶ ଅଙ୍କ ଆସିଲା କେଉଁଠୁ ? ଓଡ଼ିଶା ଇତିହାସରେ ଲେଖାଅଛି, ମୁକୁନ୍ଦ ଦେବଙ୍କ ଉତ୍ତାରୁ ଅନେକ ବର୍ଷ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଓଡ଼ିଶା ଅରାଜକ ଥିଲା । ଏହି ଅରାଜକତା ସମୟରେ, ବୋଧହୁଏ, ଲୋକେ ସ୍ୱର୍ଗୀୟ ମୁକୁନ୍ଦ ଦେବଙ୍କ ନାମରେ ଅଙ୍କ ଗଣନା କରୁଥିଲେ । ଅତଏବ ମୁକୁନ୍ଦ ଦେବଙ୍କ ସତାଇଶ ଅଙ୍କ ବୋଲି ବଳରାମ ଦାସ ଯାହା କହିଅଛନ୍ତି, ତାହା ଅସଙ୍ଗତ ନୁହେଁ । ଅଥବା ‘ସପ୍ତଦଶ’ ବଦଳରେ ‘ସତାଇଶ’ ପଡ଼ି ଯାଇଥିବ ।

‘ଗୁପ୍ତଗୀତା’ ସହିତ ‘ପ୍ରେମରସ ଚନ୍ଦ୍ରିକା’ ତୁଳନା କରି ଦେଖିଲେ, ବଳରାମ ଦାସ ଓ ଦ୍ୱାରକା ଦାସ ଏକ ଶ୍ରେଣୀର ଲୋକ ଥିଲାପରି ପ୍ରତୀୟମାନ ହୁଏ । ଦୁହେଁ ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନୀ, ଦୁହେଁ ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନୋପଦେଷ୍ଟା, ଦୁହେଁ ବୈଷ୍ଣବ ମତାବଲମ୍ବୀ । ବଳରାମ ଦାସ ଗୁପ୍ତଗୀତାରେ କେତେଗୋଟି ସମାନାକ୍ଷର ବିଶିଷ୍ଟ ଛନ୍ଦ ବ୍ୟବହାର କରିଅଛନ୍ତି । ଯଥା:- ଭାରତବୋଲି (ଆଧୁନିକ ବଙ୍ଗଳାଶ୍ରୀ), ଜଳକ୍ରୀଡ଼ାବାଣୀ (ଆଧୁନିକ ଚକ୍ରକେଳି), ଭାଗବତବାଣୀ (ଗୁଜ୍ଜରୀ), ଭୀଷ୍ମୈକବୋଲି କଳସାବାଣୀ । ଦ୍ୱାରକା ଦାସ ମଧ୍ୟ ଏଥିରୁ ଅନେକ ଛନ୍ଦ ତାହାଙ୍କ ପ୍ରେମରସଚନ୍ଦ୍ରିକାରେ ବ୍ୟବହାର କରିଅଛନ୍ତି ।

ଉଭୟଙ୍କ ଗ୍ରନ୍ଥରେ (ଗୁପ୍ତଗୀତା ଓ ପ୍ରେମରସ ଚନ୍ଦ୍ରିକା) ସମାନ ଭାବାତ୍ମକ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ପଦ ଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ । ଗୁପ୍ତଗୀତାରେ ଲେଖାଅଛି-

ବଳରାମ ଦାସଙ୍କ ସହିତ ଦ୍ୱାରକା ଦାସଙ୍କର କେତେଦୂର ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ଅଛି, ଉପରୋଦ୍ଧୃତ ଅଂଶଗୁଡ଼ିକରୁ ପାଠକେ ସହଜରେ ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରିପାରିବେ । ବୋଧହୁଏ, ବଳରାମ ଦାସ ଦ୍ୱାରକା ଦାସଙ୍କର ଅନୁକରଣ କରିଥିଲେ । ଗୁପ୍ତଗୀତାରେ ଲେଖାଅଛି- “ତେଣୁ କହିଲା ତା’ ଦ୍ୱାରକା ଦାସ, ପଞ୍ଚତିରିଶ ଅଧ୍ୟା ହେଲା ଶେଷ ।” ଅର୍ଥାତ୍‍ ଦ୍ୱାରକା ଦାସ ‘ପ୍ରେମରସ ଚନ୍ଦ୍ରିକା’ ଲେଖିଲା ବାଦ୍‍ ବଳରାମ ଦାସ ‘ଗୁପ୍ତଗୀତା’ ରଚନା କରିଥିଲେ ।

ପ୍ରେମରସ ଚନ୍ଦ୍ରିକାର ଭାଷା ସରଳ, ସଫା, ଗୁପ୍ତଗୀତାର ଭାଷା ଯତ୍‍କିଞ୍ଚିତ ଜଟିଳ । ଆମ୍ଭେ ଦ୍ୱାରକା ଦାସଙ୍କର ହସ୍ତଲିଖିତ କୌଣସି ପୁସ୍ତକ ଦେଖିନାହୁଁ । ଯେଉଁ ମୁଦ୍ରିତ ପୁସ୍ତକ ଆମ୍ଭ ହସ୍ତଗତ ହୋଇଅଛି, ସେଥିରେ ଭାଷା ପ୍ରକାଶଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପରିମାର୍ଜିତ ହୋଇଥିବାର ସମ୍ଭାବନା । ନତୁବା ସମାନାକ୍ଷର ବିଶିଷ୍ଟ ଛନ୍ଦରେ ଲେଖି ବଳରାମ ଦାସ ରାମାୟଣର ସାରଲ୍ୟ ଗୁପ୍ତଗୀତାରେ ରକ୍ଷା କରିପାରି ନାହାନ୍ତି ।

‘ସପ୍ତପୋଈ’ ଦ୍ୱାରକା ଦାସଙ୍କର ଅନ୍ୟତମ ପୁସ୍ତକ । ଏଥିର ଭାଷା ପ୍ରେମରସଚନ୍ଦ୍ରିକାର ଭାଷା ଅପେକ୍ଷା ସରଳ । ନମୁନା ଦେଖନ୍ତୁ-

ଦ୍ୱାରକା ଦାସ ଆଉ କି କି ଗ୍ରନ୍ଥ ଲେଖିଅଛନ୍ତି, ଜାଣିବାର ଇଚ୍ଛା ରହିଲା ।



ଧନଞ୍ଜୟ ଭଞ୍ଜ

(ରଘୁନାଥବିଳାସ - ରଚୟିତା)

ପ୍ରାଚୀନ କାଳରେ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ପ୍ରତି ଓଡ଼ିଆ ରାଜାମାନଙ୍କର ଯେଉଁ ଆଦର ଥିଲା, ତାହା ଆଜିକାଲି ସ୍ମରଣ କଲାମାତ୍ରେ ମନରେ ଘୋର ଦୁଃଖ ଜାତ ହୁଏ । କେହି କେହି ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କୁ ନିଜ ଆଶ୍ରୟରେ ରଖି, ଉତ୍ସାହ ପ୍ରଦାନ କରି ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ନାନାଦି ଗ୍ରନ୍ଥ ଲେଖାଉଥିଲେ । କେହି କେହି ଏତିକିରେ ତୃପ୍ତ ନ ହୋଇ, ରାଜ୍ୟ ଶାସନ ପରିତ୍ୟାଗପୂର୍ବକ ନିଜେ ସାହିତ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦଣ୍ଡାୟମାନ ହୋଇ ଗ୍ରନ୍ଥ ରଚନା କରି ମାତୃଭାଷାର ପୁଷ୍ଟି ସାଧନ କରୁଥିଲେ । ପ୍ରାଚୀନ ଓଡ଼ିଆ ଗ୍ରନ୍ଥ ସବୁ ଉଦ୍‍ଘାଟନ କରି ଦେଖିଲେ, ଏହା କେତେଦୂର ସତ୍ୟ, ସହଜରେ ଜଣାଯିବ । ଏହି ରାଜାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଧନଞ୍ଜୟ ଭଞ୍ଜ ଜଣେ । ଧନଞ୍ଜୟ ଭଞ୍ଜ ଗଞ୍ଜାମ ଜିଲ୍ଲାନ୍ତର୍ଗତ ଘୁମୁସର ତାଲୁକାର ରାଜା ଥିଲେ । ଏ ଗୋପୀନାଥ ଭଞ୍ଜଙ୍କ ପୁତ୍ର ଓ ବିଖ୍ୟାତ କବି ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜଙ୍କର ପିତାମହ । ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜ ଲେଖିଅଛନ୍ତି-

କବି ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ଉତ୍ତମ ବ୍ୟୁତ୍ପତ୍ତି ଲାଭ କରିଥିଲେ, ଏହା ତାହାଙ୍କ ଗ୍ରନ୍ଥ ‘ରଘୁନାଥ ବିଳାସ’ ଦ୍ୱାରା ସେ ପ୍ରମାଣ କରାଇ ଦେଇଅଛନ୍ତି । ଏତଦ୍‍ଭିନ୍ନ ସଙ୍ଗୀତ ଓ ସାହିତ୍ୟରେ ମଧ୍ୟ ସେ ବିଶେଷ ପାରଗ ଥିଲେ । ଖଣ୍ଡିଏ ହସ୍ତଲିଖିତ ଘୁମୁସର ଭଞ୍ଜ ବଂଶାନୁଚରିତରେ ଲେଖାଅଛି-

ଉପରୋଦ୍ଧୃତ ଅଂଶରୁ ଜଣାଯାଏ, କବି ୪୬ ବର୍ଷ ରାଜତ୍ୱ କରିଥିଲେ । ସିଂହାସନାରୂଢ଼ ହେଲାବେଳକୁ ତାହାଙ୍କ ବୟସ ୨୫ରୁ ଊଣା ହୋଇନଥିବ । ତାହାହେଲେ କବି ୭୧ ବର୍ଷ ବୟସରେ ମାନବଲୀଳା ସମ୍ବରଣ କରିଥିବେ । ପୌତ୍ର ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜ ଓଡ଼ିଶା ରାଜା ଦିବ୍ୟସିଂହ ଦେବଙ୍କ ସମୟର ଲୋକ; ଅତଏବ ତାହାଙ୍କ ୧୦୦ ବର୍ଷ ପୂର୍ବେ ତାଙ୍କ ପିତାମହ ଧନଞ୍ଜୟ ଭଞ୍ଜଙ୍କ ଜନ୍ମକାଳ ନିରୂପଣ କଲେ ଅନ୍ୟାୟ ହେବନାହିଁ । ଘୁମୁସର ଭଞ୍ଜବଂଶାନୁଚରିତରେ ଲେଖାଅଛି-

ଧନଞ୍ଜୟ ଭଞ୍ଜ ଘନ ଭଞ୍ଜଙ୍କର ଚତୁର୍ଥ ପୁରୁଷ । ଧନଞ୍ଜୟ ଭଞ୍ଜ ୪୬ବର୍ଷ, ରଣ ଭଞ୍ଜ ୪ ବର୍ଷ, ଘନ ଭଞ୍ଜ ୩୮ ବର୍ଷ । (ବୀରକେଶରୀ ଦେବଙ୍କ କଥା ଯଦି ସତ୍ୟ ହୋଇଥାଏ, ତେବେ ଧନଞ୍ଜୟ ଭଞ୍ଜ ସପ୍ତଦଶ ଶତାବ୍ଦୀର ପ୍ରାରମ୍ଭରେ (୧୯୦୩-୨୫+୪୬+୨+୪+୩୮) ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିବେ ।

ପ୍ରାଚୀନକାଳର ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ଜୀବନ୍ତ ଭାଷା, ନୈସର୍ଗିକ ଶୋଭାପୂର୍ଣ୍ଣ । ପରବର୍ତ୍ତୀ ଭାଷା ସଂସ୍କୃତାଳଙ୍କାରେ ବିଭୂଷିତ, ଅତଏବ ସାରନିପୀଡ଼ିତ; ଯତ୍‍କିଞ୍ଚିତ୍‍ ନିର୍ଜୀବ କହିଲେ ମଧ୍ୟ ଅତ୍ୟୁକ୍ତି ହେବନାହିଁ । ଧନଞ୍ଜୟ ଭଞ୍ଜ ଏ ଦୁଇ ଯୁଗର ମଧ୍ୟବର୍ତ୍ତୀ । ଏହାଙ୍କ ରଘୁନାଥ ବିଳାସରେ ପ୍ରାଚୀନ କବିମାନଙ୍କର ସରସତା ଓ ଉଦ୍ଦୀପନା ଅଛି ଏବଂ ପରବର୍ତ୍ତୀ କବିମାନଙ୍କର ଶବ୍ଦାଡ଼ମ୍ବର ଓ ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ ମଧ୍ୟ ଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ନମୁନା ସ୍ୱରୂପ ରଘୁନାଥ ବିଳାସରୁ କିୟଦଂଶ ନିମ୍ନରେ ଉଦ୍ଧୃତ ହେଲା-

(କ)

(ଖ)

(କ) ଚିହ୍ନିତାଂଶ ଯେଡ଼େ ସରସ ଓ (ଖ) ଚିହ୍ନିତାଂଶ ଯେଡ଼େ ଉତ୍ତେଜନାବ୍ୟଞ୍ଜକ, (ଗ) ଚିହ୍ନିତ ପଦଗୁଡ଼ିକ ତେଡ଼େ ରସହୀନ ଓ ନିର୍ଜୀବ । ଏଥିଦ୍ୱାରା କବି ଯେ କେବଳ ଆପଣାର ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ ଦେଖାଇ ଅଛନ୍ତି ଏମନ୍ତ ନୁହେଁ, ଭାବୀ ଭଞ୍ଜୀୟ ଯୁଗର ସୂତ୍ରପାତ କରିଦେଇ ଅଛନ୍ତି ।

କବି ମୂଳ ରାମାୟଣର ବିଷୟ ଅପେକ୍ଷା ବର୍ଣ୍ଣନା ପ୍ରତି ବିଶେଷ ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖିଥିଲା ପରି ବୋଧହୁଏ । ରଘୁନାଥବିଳାସ ସବୁ ପଞ୍ଚାଶ ଛାନ୍ଦ; ଏଥିରୁ ମୋଟରେ ଦଶ ଛାନ୍ଦ ଋଷିଆଶ୍ରମ, ସୀତାଙ୍କ ବେଶ ଓ ଅଙ୍ଗପ୍ରତ୍ୟଙ୍ଗ, ଚିତ୍ରକୂଟ ପର୍ବତ, ଲଙ୍କାପୁର, ମଧୁବନ, ସାୟଂକାଳ, ପ୍ରାତଃକାଳ ଇତ୍ୟାଦି ବର୍ଣ୍ଣନାରେ ଯାଇଅଛି । ଏହି ବର୍ଣ୍ଣନାଗୁଡ଼ିକ ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଦୀର୍ଘ ହେଲେ ସୁଦ୍ଧା କ୍ଳାନ୍ତିକର ନୁହେଁ; ନାନାବିଧ ସଂସ୍କୃତ ଅଳଙ୍କାରରେ ମଣ୍ଡିତ ହୋଇଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା ଭାବରେ କୌଣସି ହାନି ଲକ୍ଷିତ ହୁଏନାହିଁ ।

ସୀତାଙ୍କ ବର୍ଣ୍ଣନା ଦେଖନ୍ତୁ-

ପ୍ରାତଃକାଳ ବର୍ଣ୍ଣନା ମଧ୍ୟ ଦେଖନ୍ତୁ-

ବଳରାମ ଦାସଙ୍କ ରାମାୟଣରେ ଯେପରି ଦ୍ୱିତୀୟା ବହୁବଚନରେ ‘ନ୍ନ’ ଓ ନିରାତ୍ତାର୍ଥରେ କ୍ରିୟାରେ ‘ତ’ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଅଛି, ଧନଞ୍ଜୟ ଭଞ୍ଜଙ୍କ ରଘୁନାଥବିଳାସରେ ସ୍ଥାନେ ସ୍ଥାନେ ସେହିପରି ପ୍ରୟୋଗ ଦେଖାଯାଏ । ଯଥା:-

ଅନେକଠାରେ ଦ୍ୱିତୀୟା ଏକବଚନରେ ‘ରେ’ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଅଛି । ଯଥା:-

ସେ, ଏହା, ଯିଏ, କିଏ ବଦଳରେ ସେହୁ, ଏହୁ, ଯେହୁ, କେହୁ ପ୍ରାୟ ସର୍ବତ୍ର ଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ । ଯଥା:-

ରଘୁନାଥବିଳାସ ଛଡ଼ା କବି ‘ଚଉପଦୀଭୂଷଣ’ ନାମରେ ଆଉ ଖଣ୍ଡିଏ ଗ୍ରନ୍ଥ ରଚନା କରିଅଛନ୍ତି । ଏଥିରେ ‘କ’ଠାରୁ ‘କ୍ଷ’ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଚଉତିରିଶିଟି ଗୀତ ଅଛି । ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜଙ୍କ ‘ଚଉପଦୀଭୂଷଣ’ ଧନଞ୍ଜୟ ଭଞ୍ଜଙ୍କ ‘ଚଉପଦୀଭୂଷଣ’ର ଅନୁକରଣ ପରି ବୋଧହୁଏ ।



ହଳଧର ଦାସ

(ଅଧ୍ୟାତ୍ମରାମାୟଣ - ଅନୁବାଦକ)

ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ଅନେକ ମୂଳ ସଂସ୍କୃତ ଗ୍ରନ୍ଥର ଅବିକଳ ଅନୁବାଦ ଦେଖାଯାଏ । ଏହି ମୌଳିକ ଅନୁବାଦ ଗ୍ରନ୍ଥମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ହଳଧର ଦାସଙ୍କର ଅଧ୍ୟାତ୍ମରାମାୟଣ ସର୍ବାପେକ୍ଷା ପ୍ରାଚୀନ । ହଳଧର ଜାତିରେ କରଣ, ବୈଷ୍ଣବ ମତାବଲମ୍ବୀ; ଏ ପୁରୁଷୋତ୍ତମବାସୀ ଶ୍ରୀ ଅନନ୍ତ ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କ କନିଷ୍ଠ ପୁତ୍ର । କବିଙ୍କ ଆତ୍ମପରିଚୟ ଏହି-

୨୪୯ ବର୍ଷ ତଳେ ଅଧ୍ୟାତ୍ମରାମାୟଣର ଅନୁବାଦ ଶେଷ ହୋଇଥିବାର କବିଙ୍କ ଗ୍ରନ୍ଥରୁ ଜଣାଯାଏ । ସେ ଉତ୍ତରାକାଣ୍ଡରେ କହିଅଛନ୍ତି-

ମୂଳ ସଂସ୍କୃତର ସଙ୍ଗତି, ସନ୍ଦର୍ଭ ରକ୍ଷା କରି ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ପଦ୍ୟାନୁବାଦ କରିବା ସହଜ ବ୍ୟାପାର ନୁହେଁ । ଏଥିପାଇଁ ପରିପକ୍ୱ ଧୀଶକ୍ତି ଓ ସଂଯତଚିତ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ । ସୁତରାଂ ଅଧ୍ୟାତ୍ମରାମାୟଣ ରଚନା କଲାବେଳକୁ କବିଙ୍କ ବୟସ ୫୦ ବର୍ଷରୁ ଅଧିକ ବିନା ଊଣା ନ ଥିବ । ଅଧ୍ୟାତ୍ମରାମାୟଣର ଅନୁବାଦ କବିଙ୍କର ପ୍ରଥମୋଦ୍ୟମ ନୁହେଁ । ସେ ‘ହଳଧରକାରିକା’ ନାମରେ ଖଣ୍ଡିଏ ସଂସ୍କୃତ ଗ୍ରନ୍ଥ ରଚନା କଲା ବାଦ୍‍ ଅଧ୍ୟାତ୍ମରାମାୟଣ ପଦ୍ୟାନୁବାଦ କରିବାରେ ପ୍ରବୃତ୍ତ ହୋଇଥିଲେ । (ହଣ୍ଟର ସାହେବଙ୍କ ଓଡ଼ିଶା ଇତିହାସ ଦେଖନ୍ତୁ ।) ଏହା ଯଦି ସତ୍ୟ ହୋଇଥାଏ, ତେବେ ଦାସ ଖ୍ରୀଷ୍ଟ ୧୬୦୪ ସାଲରେ ବା ତନ୍ନିକଟ କୌଣସି ସମୟରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିବେ । କିନ୍ତୁ ‘ଋଷିକୃତ ଯେତେ ଚରିତ’ ସେ ସବୁ ସମାପ୍ତ କରି ସେ କହିଅଛନ୍ତି-

ଏହା ପଢ଼ିଲାମାତ୍ରେ କବି ମୁକୁନ୍ଦଦେବଙ୍କ ସମୟରେ ଜୀବିତ ଥିବାର ବିଶ୍ୱାସ ହୁଏ । କିନ୍ତୁ ଅନନ୍ତ ପଟ୍ଟନାୟକ ମୁକୁନ୍ଦଦେବଙ୍କ ଭାଇ ବୋଲି କବି ଲେଖିଥିବାରୁ ଏ ବିଷୟରେ ଗଭୀର ସନ୍ଦେହ ଜାତ ହୁଏ । ସମ୍ଭବତଃ ମଧ୍ୟରେ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ପଦ ଛାଡ଼ି ଯାଇଅଛି । ନୋହିଲେ ତେଲଙ୍ଗା ମୁକୁନ୍ଦଦେବ ତ ଦକ୍ଷିଣରୁ ଯାଇଥିଲେ; ସେ ଜାତିରେ କରଣ ହୋଇଥିବେ । ତାହାହେଲେ ଅଧ୍ୟାତ୍ମରାମାୟଣ ଆରମ୍ଭ କଲାବେଳକୁ ହଳଧରଙ୍କ ବୟସ- ସମଗ୍ର ଗ୍ରନ୍ଥ ଲେଖିବା ସକାଶେ ୬ ବର୍ଷ କାଟିଦେଲେ-୮୦ ହୋଇଥିବ । ଏପରି ଅନୁମାନ କରିବା ନିରାପଦ ନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ, କବି ବୃଦ୍ଧ କାଳରେ ଅଧ୍ୟାତ୍ମରାମାୟଣ ଅନୁବାଦ ଆରମ୍ଭ କରିବାର ଆଭାସ ତାହାଙ୍କ ଗ୍ରନ୍ଥରୁ ମିଳୁଅଛି-

କବି ଜଣେ ପ୍ରଧାନ ସଂସ୍କୃତଜ୍ଞ ପଣ୍ଡିତ ଥିଲେ, ଏହା କହିବା ବାହୁଲ୍ୟ ମାତ୍ର । ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତି ସଂସ୍କୃତରେ ଗ୍ରନ୍ଥ ରଚନା କରିଅଛନ୍ତି ଓ ଯାହାଙ୍କର ଅନୁବାଦ ମୂଳ ସଂସ୍କୃତାନୁଯାୟୀ, ତାହାଙ୍କର ଯେ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ବିଶେଷ ଦଖଲ ଥିଲା, ଏହା କିଏ ଅସ୍ୱୀକାର କରିପାରିବ ? ବେଦ, ଶାସ୍ତ୍ର, ପୁରାଣରେ ମଧ୍ୟ ହଳଧର ବିଶେଷ ପାରଙ୍ଗମ ଥିଲେ । ସେ କହିଅଛନ୍ତି-

ଯେଡ଼େ ବଡ଼ ପଣ୍ଡିତ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଅନ୍ୟର ସାହାଯ୍ୟ ବିନା କୌଣସି ଗ୍ରନ୍ଥ ରଚନା କରିବା କଷ୍ଟସାଧ୍ୟ । ଅତଏବ ରାୟପୁର ଶାସନବାସୀ ମହେଶ୍ୱରାଚାର୍ଯ୍ୟଙ୍କଠାରୁ ଅଧ୍ୟାତ୍ମରାମାୟଣର ଅର୍ଥ ପ୍ରଥମେ ଶୁଣି ପରେ କବି ଦେଶୀ ଭାଷାରେ ଅନୁବାଦ କରିଥିଲେ । କବି କୃତଜ୍ଞତାର ସହିତ ଲେଖିଅଛନ୍ତି-

ଅଧ୍ୟାତ୍ମରାମାୟଣର ଭାଷା ପରିଶୁଦ୍ଧ; ମୂଳ ସଂସ୍କୃତର ଅବିକଳ ଅନୁବାଦ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଏଥିରେ ସଂସ୍କୃତର ପ୍ରଖରତା ତେତେ ଦେଖାଯାଏ ନାହିଁ । କବି ବହୁଳ ପରିମାଣରେ ସୁଲଭ ଶବ୍ଦ ବ୍ୟବହାର କରି ରଚନାର ସରଳତା ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାରେ କିଛି ମାତ୍ର ତ୍ରୁଟି କରିନାହାନ୍ତି । ନମୁନା ଦେଖନ୍ତୁ-

କବିଙ୍କ ବର୍ଣ୍ଣନା ଗୁଡ଼ିକ ସଂସ୍କୃତାନୁଯାୟୀ-

ଦୀନକୃଷ୍ଣ ଦାସଙ୍କ ‘ନାମରତ୍ନଗୀତା’ରେ ‘ହାନ୍ଦେ’ ଶବ୍ଦ ପରି ହଳଧରଙ୍କ ଅଧ୍ୟାତ୍ମରାମାୟଣରେ ‘ପୁଣ’, ‘ପୁଣି’ର ପ୍ରୟୋଗ ଢେର ଦେଖାଯାଏ । ଉଦାହରଣ ଦେଖିଲେ ଏଥିର ଯଥାର୍ଥ୍ୟ ସ୍ପଷ୍ଟ ଜଣାଯିବ-

ଅନ୍ତ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣ ‘ଣ’ ଥିଲେ ପଦ ମିଳାଇବା ଟିକିଏ ସହଜ; ଅକ୍ଷର ନ ଅଣ୍ଟିଲେ ପଦ ମଧ୍ୟରେ ‘ପୁଣି’ ବିଶେଷ ସାହାଯ୍ୟ କରେ । ଏହି କାରଣରୁ ପରା ହଳଧର ‘ପୁଣ’ ଓ ‘ପୁଣି’ର ଆଶ୍ରୟ ନେଇଥିଲେ । ବହୁବଚନ ‘ମାନ’ ପ୍ରତ୍ୟୟ ମଧ୍ୟ କବି ଇଚ୍ଛାନୁସାରେ ବ୍ୟବହାର କରିଅଛନ୍ତି । ଯଥା:- ଗରଜନମାନ, ଚୁମ୍ବନମାନ, ମଧୁମାନ, ନୃତ୍ୟମାନ, ଅଶ୍ରୁଧାରାମାନ, ମୁଖମାନ, ଚେଷ୍ଟାମାନ ଇତ୍ୟାଦି । ଏଥିରୁ ମଧ୍ୟ ବୋଧହୁଏ ହଳଧର ଦାସ ଜଣେ ମହାନ୍‍ ସଂସ୍କୃତଜ୍ଞ ପଣ୍ଡିତ ଥିଲେ ।

ଅଧ୍ୟାତ୍ମରାମାୟଣରେ ଦୁଇଗୋଟି ଛନ୍ଦ ମାତ୍ର ଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ । ଯଥା:- ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶାକ୍ଷର (ସୁନ୍ଦରାକାଣ୍ଡ ମାତ୍ର) ଓ ନବାକ୍ଷର । ନବାକ୍ଷର ଛନ୍ଦରେ ଅନେକ ସ୍ଥଳରେ ଓ ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶାକ୍ଷର ଛନ୍ଦରେ କୌଣସି କୌଣସିଠାରେ ଯତିଭଙ୍ଗ ଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ଯଥା:-

ଅନୁବାଦ ଗ୍ରନ୍ଥମାନଙ୍କରେ ଏପରି ଦୋଷ ଧର୍ତ୍ତବ୍ୟ ନୁହେଁ । ମୂଳ ସଂସ୍କୃତର ଅର୍ଥ ମନେରଖି, ନିୟମବଦ୍ଧ ପଦ୍ୟରେ ସନ୍ନିବିଷ୍ଟ କରି, “ଭଗ୍ନପୃଷ୍ଠକଟିଗ୍ରୀବ ତୁଲ୍ୟଦୃଷ୍ଟିରଧୋମୁଖଃ” ହୋଇ ତାଳପତ୍ରରେ ଲେଖୁ ଲେଖୁ ତ କାଳ ଯାଉଥିବ, ଯତି ଆଡ଼େ ଦୃଷ୍ଟି କିପରି ରହିପାରିବ ?



ଗୋପାଳ କବି

ପ୍ରାଚୀନ କାଳରେ ଯେ କେବଳ ଓଡ଼ିଆମାନେ ଭାଷାର ଉନ୍ନତି ସାଧନ କରୁଥିଲେ, ଏମନ୍ତ ନୁହେଁ । ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଦେଶର ଭାଷାରେ ଓଡ଼ିଆମାନେ ଯେପରି ଗ୍ରନ୍ଥ ରଚନା କରୁଥିଲେ ଓ କରୁଅଛନ୍ତି, ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଜାତୀୟ ଲୋକେ ମଧ୍ୟ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ସେପରି ଗ୍ରନ୍ଥ ରଚନା କରୁଥିଲେ । ଏହି ଓଡ଼ିଆ ହିତାକାଂକ୍ଷୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଜଣେ ପଶ୍ଚିମା (ପ୍ରେମପଞ୍ଚାମୃତ ରଚୟିତା କବି ଭୂପତି), ଜଣେ ବଙ୍ଗାଳୀ (ପରିମଳା-ପ୍ରଣେତା ନରସିଂହ ସେଣ) ଓ ଜଣେ ତେଲେଙ୍ଗା (ଅଧ୍ୟାତ୍ମରାମାୟଣ-ଅନୁବାଦକ) । ଶେଷୋକ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ପରିଚୟ ମାତ୍ର ଏହିଠାରେ ଦିଆଯାଉଅଛି । ତେଲେଙ୍ଗା କବିଙ୍କ ନାମ ଗୋପାଳ ବା ଗୋପାଳିଆ ।

ଏ ଦକ୍ଷିଣରୁ ଯାଇ ସମ୍ବଲପୁରର ‘ଅଜିତ ସିଂହ’ ମହାରାଜାଙ୍କ ଆଶ୍ରୟରେ ରହିଲେ । ବୋଧହୁଏ, କବି ଅଜିତ ସିଂହଙ୍କ ‘ତେର ଦଣ୍ଡପାଟ’ରୁ କୌଣସି ଦଣ୍ଡପାଟରେ ସିପାଇ ହୋଇ ତାହାଙ୍କ ଶରୀରରକ୍ଷକ (body-guard) କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିଲେ । ସେ ଅଧ୍ୟାତ୍ମରାମାୟଣର ଶେଷଭାଗରେ ଲେଖିଛନ୍ତି-

କବି ଅଜିତ ସିଂହଙ୍କ ପ୍ରତାପ ନିମ୍ନୋକ୍ତରୂପେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରି ତାହାଙ୍କୁ ଆନ୍ତରିକ କୃତଜ୍ଞତା ଦେଖାଇଛନ୍ତି-

ଅଜିତ ସିଂହ ୧୬୬୦ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦଠାରୁ ୧୭୩୨ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରାଜତ୍ୱ କରିବାର “ସମ୍ବଲପୁର ରାଜବଂଶର ଇତିହାସ”ରେ ଲେଖାଅଛି । ଏହି ୭୨ ବର୍ଷ ରାଜତ୍ୱର କେଉଁ ଭାଗରେ ଗୋପାଳ କବି ଅଧ୍ୟାତ୍ମରାମାୟଣ ଅନୁବାଦ କରିଥିଲେ, ନିରୂପଣ କରିବା କଷ୍ଟସାଧ୍ୟ । କିନ୍ତୁ ଏତିକି ଅନୁମାନ କରାଯାଇପାରେ, ଅଜିତ ସିଂହଙ୍କ ଭୟରୁ ମରହଟ୍ଟାମାନେ ସମ୍ବଲପୁରର ସୀମା ଲଙ୍ଘନ କରିପାରୁନଥିଲେ ।